Yeni dünya sisteminde Şanghay İşbirliği Örgütünün rolü

Prof. Dr. İlyas Kemaloğlu, Suudi Arabistan’ın Şanghay İşbirliği Örgütüne (ŞİÖ) katılma kararından sonra tekrar gündem olan ŞİÖ’nün genişleme sürecine ve örgütün, Rusya ile Çin’in inşa etmeyi planladıkları çok kutuplu yeni dünya tertibindeki yerine dair değerlendirmeyi, AA Tahlil için 3 soruda kaleme aldı.

ŞİÖ, “Kime karşı genişliyor?”

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) ve Doğu Bloku’nun 1991 yılında yıkılmasından sonra soğuk savaşın sona ermesiyle birlikte bilhassa Rus yetkililer Kuzey Atlantik İttifakı’nın (NATO) varlığını da sorgulamaya başladı. Kremlin’e nazaran, Varşova Paktı’nın ortadan kalkmasıyla birlikte NATO’nun varlığı da sona ermeliydi. Fakat NATO tam bilakis genişlemeye devam ediyor. Moskova, bu genişlemenin Rusya’yı gaye aldığını düşündüğü için NATO’ya katılan her yeni üye yahut yürütülen her yeni üyelik müzakeresi, Rusya’yla münasebetlerin gerginleşmesine neden oluyor.

Diğer taraftan SSCB’nin yıkılmasından çabucak sonra Rusya siyasi, askeri ve ekonomik alanlarda bölge ülkeleriyle entegrasyona gitti. Rusya, Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT), Kolektif Güvenlik Muahedesi Örgütü (KGAÖ), Avrasya Ekonomi Birliği (AEB) üzere örgütler kurarak eski Sovyet cumhuriyetleriyle işbirliğini derinleştirmeye çalışıyor. 1996’da ise Rusya, Çin, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan’ı kapsayan “Şanghay 5’lisi” oluşturuldu. 2001’de bu 5’liye Özbekistan’ın da iştirakiyle ŞİÖ resmen kurulmuş oldu. Baştan beri örgüt, NATO’ya alternatif olarak değerlendirildi. Rusya ile Çin’in, ŞİÖ çerçevesinde Orta Asya Cumhuriyetleriyle geliştirdiği işbirliği sonucu Amerika Birleşik Devletleri’nin (ABD) bölgedeki askeri varlığı sona erdiği üzere Batı’nın Orta Asya Cumhuriyetleriyle öteki alanlardaki temasları da en az düzeye indirildi.

22 yılda ise örgüte Hindistan, Pakistan ve İran katılırken, Afganistan, Belarus ve Moğolistan’a gözlemci statüsü verildi. 2023 yılının Mart ayı sonunda Suudi Arabistan’ın örgüte katılma kararı almasından sonra milletlerarası kamuoyunun dikkati bir defa daha bu örgüte çevrildi. Bir vakitler Kremlin’in NATO’ya yönelttiği “Kime karşı genişliyor?” sorusu artık Batı tarafından ŞİÖ’ye yöneltiliyor. Suudi Arabistan’ın bu kararının Finlandiya’nın NATO’ya üyeliği ile birebir periyoda denk gelmesi ise ŞİÖ’nün NATO aykırısı imajını bir sefer daha ön plana çıkardı.

Üye ülkeler ve “yeni dünya düzeni” açısından ŞİÖ’nün kıymeti nedir?

ŞİÖ üyesi ülkelerin başkanları, başından beri örgütün NATO’ya alternatif olmadığını belirtiyorlar lakin genişlemeye devam eden ŞİÖ, Rusya ve Çin’in gitgide daha fazla lisana getirdiği “çok kutuplu dünya düzeni”nin değerli merkezlerinden biri olarak görülüyor. Rusya ile Çin’i bu arayışa iten sebepler ortasında ise Rusya’nın Ukrayna sorunu, Çin’in ise Tayvan konusu hasebiyle ABD ile alakalarının güzelce bozulması; her ikisinin de ABD hegemonyasından rahatsız olması; NATO’nun genişlemeye devam etmesi; gerek Rusya gerekse Çin konusunda ABD ile Avrupa Birliği’nin (AB) ortak hareket etmesi ve ABD’nin tesiri altında kalan memleketler arası örgütlerin ikili standart uygulaması üzere faktörler yer alıyor.

Diğer taraftan ŞİÖ, her bir üye yahut gözlemci ülke için başka bir ehemmiyete sahip. Günümüz kaidelerinde Rusya için ŞİÖ dünyaya açılan kapılardan biri. Orta Asya ülkelerinin önderleri açısından ŞİÖ, yurt dışı takviyeli olası renkli ihtilaller karşısında güvenlik garantisi rolü oynuyor. Hindistan ile Pakistan’a nazaran ise ABD, bölgede kendilerinin çıkarına olmayan baskıcı bir siyaset izliyor ve ŞİÖ üyeliği, kendileri için istikrarın sağlanması açısından büyük değer arz ediyor.

Yine Afganistan’daki Taliban idaresi, ŞİÖ sayesinde iktidarını legalleştirmeye; Batı ile sorun yaşayan İran, memleketler arası arenada yalnızlıktan kurtulmaya; Rusya ile Çin ortasında sıkışan Moğolistan ise komşu devletlerle ekonomik alakalarını geliştirmeye çalışıyor. Kaldı ki Rusya ve Çin üzere Birleşmiş Milletler (BM) Güvenlik Kurulu’na üye 2 ülkeyle birebir safta yer almanın öteki ülkeler için siyasi getirisi de oluyor.

ŞİÖ’nün genişlemesi ve bölgesel güvenliğin artması, üye ülkeler ortasında güç alanındaki işbirliğinin yanı sıra ticari münasebetlerin gelişimi manasına da geliyor. Münasebetiyle bölge ülkeleriyle güç ve iktisat alanlarında işbirliğini artırmak isteyen Suudi Arabistan’ın üyelik kararı kimse için şaşırtan olmadı. Önümüzdeki periyotta Suudi Arabistan’ı öbür ülkeler de takip edecek.

ŞİÖ’nün muvaffakiyetinin önündeki mahzurlar nedir?

ŞİÖ, üye ülkelerin ekonomik, güç ve askeri alanlardaki potansiyelinin ve örgütün gücünün küçümsenmemesi gerektiğine işaret ediyor. Bununla birlikte daha etkin hale gelmesi ve Rusya’yla Çin’in üzerinde çalıştıkları “çok kutuplu yeni dünya düzeni”nin en önemli öğesi olmasının önünde meseleler da yok değil.

Rusya ile Çin bilhassa son yıllarda gitgide yakınlaşmalarına karşın ortalarında birçok sorun mevcut. ŞİÖ konusunda da taraflar ortasında fikir ayrılıkları var. Moskova, örgütün güvenlik ve askeri boyutunu ön plana çıkarırken Pekin, ekonomik işbirliğine vurgu yapıyor. Hindistan-Pakistan alakalarının vakit zaman çatışma noktasına gelmesi, son yıllardaki gelişmelere karşın Orta Asya Cumhuriyetleri ortasında hudut sıkıntılarının büsbütün çözülmemiş olması üzere faktörler de örgütün ortak siyaset izlemesini engelliyor. Gerçekten ŞİÖ, Özbek-Kırgız çatışması, Suriye ve İkinci Karabağ savaşları üzere değerli bölgesel sıkıntılarda bir varlık gösteremedi.

Yine örgütün genişlemeye devam etmesinin olumlu sonuçlarının yanı sıra olumsuz sonuçları de olacak. Hakikaten Suudi Arabistan’ın iştiraki, son günlerde iki ülke ortasında artan diplomatik temaslara karşın örgüt içindeki rekabetlere İran-Suudi Arabistan rekabetini de ekleyecek. Başka bir deyişle, ŞİÖ üyesi her bir ülkenin örgüt içinde kendi gündemi bulunuyor. Bu durumda bilhassa siyasi alanda ortak siyasetin belirlenmesi hiç de kolay değil. Lakin tüm bunlara karşın ŞİÖ, Avrasya ve Asya-Pasifik ülkelerinin yanı sıra Orta Doğu devletleri için de gitgide cazibeli hale geliyor. Bunda bu ülkelerin tek kutuplu dünya sisteminden rahatsızlık duymaları; pozisyonlarını güçlendirmek için alternatif arayışında olmaları; Rusya, Çin, Hindistan üzere dünyanın güçlü ülkeleriyle bir ortada olmayı ve bu birliktelikten güvenlik ve iktisat alanlarında istifade etmeyi istemeleri tesirli oluyor.

[Prof. Dr. İlyas Kemaloğlu, Marmara Üniversitesi Tarih Kısmı Öğretim Üyesi]

Makalelerdeki fikirler muharririne aittir ve Anadolu Ajansının editöryal siyasetini yansıtmayabilir.