Doç. Dr. Umut Üren: Hıdırellez eski Türk inancının baharın gelişinin kutlanmasıdır

Kırklareli Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Kısmı öğretim üyesi Doç. Dr. Umut Üren, Hıdırellez’in eski Türk inancının Anadolu’da İslam’la tekrar şekillenip Orta Asya’da olduğu üzere şölen havasında baharın gelişinin kutlanması olduğunu belirtti.

Üren, AA muhabirine, Hıdırellez’in Orta Asya, Ortadoğu, Anadolu ve Balkanlar’da kutlanan mevsimlik bayramlardan biri olduğunu söyledi.

Hıdırellez kavramının Türk dünyasının ortak olarak kullandığı bir kavram olduğunu söz eden Üren, Hızır ve İlyas peygamberlerin buluşmasını simgeleyen Hıdırellez’in iki peygamberin isminin halk söyleyiş biçiminden doğduğunu belirtti.

Üren, Türklerin Orta Asya’daki konargöçer hayat sürdürdükleri andan itibaren Hıdırellez’i, baharın canlanışı, tabiatın kendine gelişi, uyanışını çok renkli bir halde kutladıklarını vurguladı.

“Yardım bekleyenlerin imdadına yetişecek birer figür”

Türk dünyasında Hızır ve İlyas’ın nebi, ulu bir kişi, bir veli olarak tanımlandığını söz eden Üren, şunları kaydetti:

“Hızır’ın karada, İlyas’ın sularda zorda kalan bireylere yardım ettiğine inanılır. Yardım bekleyenlerin imdadına yetişecek birer figür olarak algılanır. Baskın inanış Hızır ve İlyas’ın yani insanlara yardım eden güç günde imdadına yetişen iki ulu kişinin bu bayramın temelini teşkil ettiği tarafındadır. Türkler Orta Asya’da yalnızca konargöçer bir hayat sürdürmediler. Yalnızca hayvancılığa bağlı yani sürü iktisadıyla hayatlarını idame ettiren beşerler değildi.

Belirli bir ölçüde tarım da gerçekleştiriliyordu ve hem ziraî eserlerin bolluk ve rahmeti hem de sahip oldukları birinci derecede ekonomik korkuları olan hayvan sürülerinin rahmeti bir sonraki yıla daha verimli bir hale girebilmesi ismine bu tip tabiatın uyanışını, mevsimsel değişiklikleri büyük bir bayram havasında kutluyorlardı.”

-“Ateş Türk toplulukları için saflığı, paklığı tabir eder”

Üren, eski Türk inancında ateşin bir arınma ögesi olarak görüldüğüne dikkati çekti.

Hıdırellez’deki ateş motifinin geçmiş kültürlerle alakalı olduğuna işaret eden Üren, “Köktürk’lerde, Hun’larda hatta Moğol uzunluklarında da ateşi arınma ögesi olarak görüyoruz. Bunların yurduna gelen birtakım elçilerin ateşler ortasından geçirilerek hakan sarayına alınması üzere inançlar kelam konusu. Ateş Türk toplulukları için saflığı, paklığı söz eder. Güneşin yeryüzünde temsilcisidir. Bu manada oradaki eski inanç Hıdırellez ile birlikte Anadolu’da yine yorumlanmıştır.” dedi.

Üren, tekrar ateş üzere suyun da mitolojide kıymetli bir yeri olduğunun altını çizdi.

Su ve ağaç kültü yansıması

Hıdırellez’in su kenarlarındaki kutlanışının geçmişten miras olduğuna vurgu yapan Üren, “Bunun için Hıdırellez kutlamalarında su ve etrafındaki anlatıların, uygulamaların pratiklerinin yük kazandığını tabir etmemiz gerekiyor.” dedi.

Türklerdeki ağaç kültü yansımasının da yeniden Hıdırellez’de ortaya konulduğunu belirten Üren, kutlamaların yeşil ve ağaçlık alanlarda yapılmasının bu kültürlerin tesiri olduğunu bildirdi.

-“Bolluk, rahmet, sıhhat ve kısmet”

Üren, Türk coğrafyasında Hıdırellez’in farklı isimlerle lakin birebir coşkuyla kutlandığının altını çizdi.

Beklentilerin bolluk, rahmet, sıhhat ve kısmet üzerine kurulduğunu anlatan Üren, kelamlarını şöyle tamamladı:

“Hıdırellez aslında eski Türk inancının ideolojisinin, kutlamalarının, şölenlerinin Anadolu’da İslam’ın getirdiği ruhla yine kıymetlendirilmesi, tekrar gündeme alınması halinde karşımıza çıkıyor ve birebir Orta Asya’da olduğu üzere büyük bir şenlik havasında kutlanıyor. Makedonya’da Balkan Türklüğü ortasında “Ederlez” olarak geçer bu bayram. Yeniden birebir biçimde Kırım ve civarında “Depreş günü” biçiminde, yani depreşmek, canlanmakla, canlılıkla alakalı bir manadır. Tüm bunlar aslında yeni bir yılın, yaz mevsimlerinin gelişinin coşkuyla karşılanması ve kutlanması biçiminde yorumlayabiliriz Hıdırellez’i.

Dört ana temel üzerine inşa edilmiştir. Bunlardan birisi bolluk ve rahmet. Yani hanenin bolluğu, rahmeti, birebir biçimde eserlerin bolluk ve rahmeti. İkincisi sıhhat ve sıhhatle ilgili hastalıklara derman bulunması, şifa aranması. Üçüncüsü kısmetle ilgili, kısmet ve nasip açmayla ilgili bilhassa bekar genç kızların ve erkeklerin birtakım ritüellerde bayram gecesi ve öncesinde gerçekleştirdikleri birtakım ritüellerde bunun üzerine gittiklerini görüyoruz. Oburu ise tekrar mal, mülk ya da mevki ile ilgili beklentiler. Olağan bunların her birisinde yani beşerler neye gereksinim duyuyorsa Hıdırellez günü ona yönelik bir pratik içerisinde karşımıza çıkıyorlar.”