Türkiye’nin NATO serüveni ve ittifaktaki rolü

Doç. Dr. Furkan Kaya, Türkiye-NATO alakalarının tarihini ve şimdiki gelişmeleri, AA Tahlil için 3 soruda kaleme aldı.

Türkiye’nin NATO öyküsü nasıl başladı?Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) tehdidine karşı atılan birinci adım 17 Mart 1948’de İngiltere, Fransa, Belçika, Hollanda ve Lüksemburg ortasında “Brüksel Antlaşması”nın imzalanmasıdır. Ama devrin en büyük askeri gücü Amerika Birleşik Devletleri’nin (ABD) antlaşma dışında kalması uygun görülmeyince 4 Nisan 1949’da Kuzey Atlantik Antlaşması imzalanarak ABD de ittifaka dahil oldu.

Bu periyotta Sovyetler Birliği başkanı Josef Stalin’in toprak ve Boğazlar üzerinde hak tezi, Türkiye’yi önemli ulusal güvenlik telaşına sürükledi. Truman Doktrini’yle birlikte ABD ile yakınlaşmaya başlayan Türkiye, Sovyet tehdidini bertaraf edebilmek için Kuzey Atlantik İttifakı’na (NATO) üyelik çalışmalarına başladı. Türkiye, Batı blokunun güvenliğinin yalnızca Avrupa kıtasında değil, Akdeniz kıyılarını da içine alacak halde sağlanabileceğini daima vurguladı. Ama bilhassa İngiltere, Türkiye’nin ittifaka üye olmasından fazla “Akdeniz ve Ortadoğu Komutanlığı” oluşumuyla ittifaka “çıpalanmasını” istiyordu. Türkiye’nin NATO’ya birinci müracaatı 1950’de gerçekleşti ancak müracaat reddedildi. 14 Mayıs 1950’de Demokrat Parti’nin (DP) iktidara gelmesi ve 25 Haziran’da Kore Savaşı’nın patlak vermesi, yeni iktidara üyelik yolunda değerli bir fırsat sağladı. Adnan Menderes ve Celal Bayar, Kore’ye 4 bin 500 kişilik Türk kuvveti gönderdikten sonra Türkiye 2. başvurusunu 1 Ağustos 1950’de yaptı. Ancak bu müracaat da NATO Bakanlar Kurulu tarafından reddedildi.

1951’den itibaren ABD, Türkiye’nin ittifakın güvenliği için tam üye olmasını düşünmeye başladı. Zira artan Sovyet yayılmacılığıyla NATO’nun güneydoğu kanadının güvenliği tam olarak sağlanmadan Sovyetlere, misliyle mukabelede bulunamayacağı anlaşıldı. Ayrıyeten Türk ordusunun Kore’de Kunuri muharebesinde Çinlilere karşı gösterdiği direniş ve Amerikan tugayının hayatını kurtarması, ABD’nin gözünde Türkiye’nin itibarını artırdı. Tüm bu etkenlerle Türkiye, NATO’ya 18 Şubat 1952’de resmen üye oldu.

Türkiye’nin NATO için ehemmiyeti nedir?Türkiye yalnızca üyesi bulunduğu NATO için değil, öbür bölgesel ittifaklar açısından da son derece stratejik kıymete sahiptir. Öncelikle coğrafik pozisyonu prestijiyle Türkiye, Avrasya coğrafyasının köprübaşı ülkesi; Asya, Afrika ve Avrupa kıtalarının adeta menteşesidir. Yani Türkiye’nin jeopolitik derinliği NATO stratejileri açısından vazgeçilmez pozisyondadır. Bu durum Türkiye’yi, Batı’nın hudut ülkesi değil dünya jeopolitiğinin merkezi olmaya aday hale getirdi. Türkiye merkez ülke olduğunda, etrafında kenar ve köprü ülkeler oluşmaya başlamasıyla coğrafik tesir alanı epey genişleyecek. Hasebiyle NATO, bilhassa Ukrayna savaşıyla Rusya’ya karşı cephe çizgisini genişletmek isterken kendi geleceğini Avrasya coğrafyasında görüyor. İşte tam da bu noktada Türkiye’nin ulusal çıkarları ismine “grand strateji” oluşturması gerekiyor. Zira Türkiye’nin gücü yalnızca hudutlarıyla değil, tesir alanı inşa ettiği coğrafyalarla ölçülecek. Her ne kadar Türkiye, NATO kurallarını sonuna kadar yerine getiriyor olsa da maalesef NATO Türkiye’nin ulusal güvenlik problemlerine karşılık veremiyor. Terör konusunda Türkiye kıymetli bir yalnızlık içinde uğraş veriyor. Halbuki NATO “birimiz hepimiz, hepimiz birimiz” demektir.

NATO öbür taraftan Avrasya stratejileri içinde Doğu Akdeniz’i içine alacak biçimde Büyük Orta Doğu’ya hakim olmak istiyor. Bu bağlamda Türkiye’nin coğrafik olarak Batı, Asya ve Afrika blokları ortasında olması bölgesel olaylara geniş ve kuş bakışı bakma fırsatı sağlıyor. Demek ki Türkiye, NATO açısından ittifakın vazgeçilmez bir üyesi ve kaybedilemeyecek kadar stratejik bir bölgesel güç. Yeni dünya tertibinde artık milletlerarası sistem çok taraflı istikrar arayışı içinde. Zorlayıcı ittifaklar yerine kısa devir koalisyonlar göreceğimiz bir devir içine girildi. Türkiye ise bu yeni süreçte “oyun kurucu” rolüne hazır olmalı.

Son periyottaki gelişmeleri düşündüğümüzde Türkiye’nin ittifak içindeki pozisyonunu nasıl görüyorsunuz?Son devirde yaşanan gelişmeler gösteriyor ki dünyamız artık soğuk savaş kurumlarıyla yönetim edilemiyor. Birleşmiş Milletler (BM) Güvenlik Kurulu ve NATO neredeyse bütün bölgesel krizlerde zayıf pansuman önlemlerden öteye gidemedi ve sınıfta kaldı. Örneğin Bosna’da, Filistin’de ve birçok bölgede Müslümanlar katledilirken bu kurumlar olaylara gerekli ölçüde müdahale etmedi yahut edemedi. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın BM Genel Konseyinde tabir ettiği üzere “Dünya 5’ten büyüktür.” kelamı geleceğin en kıymetli mottosu olacak. Zira her geçen gün bu kelamın ne kadar hayati olduğunu, dünyanın bahtının beş ülkenin inisiyatifine bırakılmaması gerektiğini anlıyoruz. Örneğin, bir felaket anında dahi birinci müdahale için öncelikle büyükşehir yerine ilçe belediyesine müracaat ediyoruz. Dünya üzerinde yaşanan bölgesel problemlere da lakin bölgesel tertiplerle deva bulunabilir.

Türkiye, Batılı ülkelerin hakimiyet teorilerinde yer alan Kalpgah (Avrasya) bölgesinin yakınında olması nedeniyle bir blok tercihine zorlanıyor. ABD, bir yandan Türkiye’nin kenar nesilden koparak Avrasya’ya entegre olmasından korkarken Rusya da Karadeniz, Doğu Akdeniz ve Hazar havzası stratejileri açısından Türkiye’yi yanında görmek istiyor. Batı, yeni bir “şark sorunu” inşa etmek isterken aslında doğuda yeni bir siyasi ve ekonomik güneş doğuyor. Türkiye’nin bir bölgesel güç olarak Türk-İslam coğrafyasında çıkarlarını müdafaası global aktörleri epey rahatsız ediyor. NATO içinde ve başka üyesi olmadığı ittifaklarda bile farklı aktörlerle müzakere masasına oturabilen bir ülke olarak Türkiye, Balkanlar, Kafkaslar, Asya ve Afrika’da arabuluculuk rolü üstlendi. Ayrıyeten Ukrayna-Rusya savaşının üçüncü dünya savaşına dönüşmesini engelleyen hayati ataklar yaptı. Türkiye’yi NATO içinde güçlü kılan bir diğer özelliği de dış siyasetini, bölgesel meseleleri çözme ve milletlerarası seviyede istikrarı sağlama uğraşları olarak ikiye ayırabilmesi ve kompartıman diplomasisi içinde işbirliği ve çatışma alanlarına uzaklık koyabilmesidir.

[Doç. Dr. Furkan Kaya, Yeditepe Üniversitesi Öğretim Üyesi]

Makalelerdeki fikirler muharririne aittir ve Anadolu Ajansının editöryal siyasetini yansıtmayabilir.