Türk tiyatrosu ve sinemasının öncü ismi: Muhsin Ertuğrul

Tiyatro ve sinema sanatkarı, direktör, oyuncu, üretimci ve tercüman Muhsin Ertuğrul’un vefatının üzerinden 44 yıl geçti.

Hariciye Nezareti memurlarından Hüseyin Hüsnü Beyefendi ile Alman asıllı Fatma Dilruh Hanım’ın oğlu Ertuğrul, İstanbul’da 28 Şubat 1892’de dünyaya geldi.

İstanbul Tefeyyüz Mektebi, Darüledep, Soğukçeşme ve Toptaşı Rüştiyesi ile Mercan İdadisinde eğitim alan Ertuğrul, çocuk yaşlarında meddah, Hacivat Karagöz ve orta oyunu üzere klasik sahne şovlarına ilgi duymaya başladı.

Sanatçı, rüştiyede öğrenciyken okul arkadaşlarıyla amatör tiyatro çalışmalarında bulundu. Ertuğrul, profesyonel olarak sahneye birinci defa 1909’da Erenköy’deki Burhanettin Kumpanyasının “Sherlock Holmes” oyununda canlandırdığı “Bob” karakteriyle çıktı.

Bir müddet Odeon Tiyatrosunda çalışan Ertuğrul, William Shakespeare’in kaleme aldığı “Othello” ve Türkiye’de birinci defa sahnelenen “Hamlet” piyeslerinde rol aldı.

Vahram Papazyan’ın tavsiyesiyle 1911’de Fransa’ya gitti

Usta oyuncu, arkadaşı Vahram Papazyan’ın tavsiyesiyle, kendini geliştirmek üzere 1911’de gittiği Fransa’dan 1912’de dönerek arkadaşlarıyla kendi topluluğunu kurdu.

Türk tiyatrosuna taraf veren Ertuğrul, 1913’te tekrar Paris’e giderek eğitimini tamamdı ve dünyaca ünlü tiyatro topluluklarıyla tanışma imkanı yakaladı.

Aynı yıllarda Comedie Française’de Paul Gravolet’ten özel dersler alan Ertuğrul, Şehzadebaşı’nda açtığı Ertuğrul Sineması’nda, sinema gösterimleri öncesi kısa tiyatro oyunları sahneledi.

Muhsin Ertuğrul, 1914’te İstanbul’da “Darülbedayi” ismiyle hayata geçen, sonraki yıllarda Kent Tiyatroları ismini alan merkezin kuruluşunda yer aldı. Sanatçı, Darülbedayi’de Reşat Rıdvan Beyefendi ve Andre Antonie ile misyon aldı.

Sinema ve tiyatro incelemeleri yapmak üzere 1918-1921’de yaşadığı Berlin’de İstanbul Sinema şirketini kuran Ertuğrul, tıpkı periyot Üstat Sinema’nın iştirakini ve direktörlüğünü de üstlendi.

Usta tiyatrocu, “Karanlıkta Işık” isimli sinemada kıymetli bir rol aldıktan sonra “Samson”, “Kara Lale Bayramı” ve “Şeytana Tapanlar” sinemalarını çekti. Almanya günleri sırasında 1917’de “Edebi Tiyatro Heyeti” isimli bir topluluk kuran sanatçı, o yıllarda Halit Fahri Ozansoy’un “Baykuş” piyesini de sahneledi.

Berlin’de “Beranien Düşesi” sinemasında ihtilalci bir subay rolünü oynayan Muhsin Ertuğrul, Türkiye’ye döndükten birkaç ay sonra Temaşa Mecmuası’nda çeşitli sinema tenkitleri kaleme aldı.

Robert Kolejinde, Halide Edip’in librettosunu yazdığı, Vedi Sabar’ın bestelediği “Kenan Çobanları” operasını hazırlayan Ertuğrul, Kurtuluş Savaşı üzerine birinci belgesel sayılan “Zafer Yolları” isimli sinemanın direktörlüğünü yaptı.

Sovyetler Birliği’nde 3 sinema çekti

Muhsin Ertuğrul, 1925-1927’de bulunduğu Sovyetler Birliği’nde, Nazım Hikmet aracılığıyla sinema dünyasından pek çok bireyle tanışma ve çalışma fırsatı buldu.

Burada “Tamilla”, “Spartaküs” ve “Beş Dakika” sinemalarını çeken sanatçı, ayrıyeten Moskova’da bütün tiyatrolara girme müsaadesi alarak Stanislavski, Nemiroviç-Dançenko, Aleksandır Yakovleviç Tayrov, Vsevolod Meyerhold üzere isimlerle tanışıp onların çalışmalarına katıldı.

Ertuğrul, ABD’ye seyahat ederek sinema ve tiyatro üzerine çeşitli araştırmalarda bulundu ve İstanbul’a döndüğünde 1927’de üstlendiği Darülbedayi’nin sanat direktörlüğünü 1949’a kadar sürdürdü.

İlk sesli Türk sineması “İstanbul Sokaklarında” ve “Bir Millet Uyanıyor”u çeken Ertuğrul, “Karım Beni Aldatırsa”, “Söz Bir Allah Bir”, “Leblebici Horhor Ağa”, “Aysel Bataklı Damın Kızı” sinemalarında senarist olarak “Mümtaz Osman” takma ismini kullanan Nazım Hikmet ile çalıştı.

Türkiye’de 1922’den 1940’a kadar tek sinema direktörü olan Ertuğrul, 1928’de Türkiye’nin ikinci büyük üretim şirketi İpek Sinema’nın kurulmasına öncülük etti ve “Ankara Postası”nın büyük ticari muvaffakiyet kazanmasının akabinde burada direktör olarak 20 sinemaya imza attı.

Ertuğrul, 1931’de Tiyatro Meslek Okulunun kurucuları ortasında yer aldı. 1933’te İstanbul’a çağrılan Viyana Müzik ve Tiyatro Akademisi lideri Joseph Marx, Belediye Konservatuvarının öncüsü sayılabilecek bu okulu yeni baştan düzenledi ve Muhsin Ertuğrul bu kurumda da dersler verdi.

İstanbul Kent Tiyatrosunda başyönetmenlik yaptı

Sanatçı, Moskova’da çocuk tiyatrosu üstüne de incelemeler yaptıktan sonra 1935-1936 döneminde İstanbul Kent Tiyatrosunda Türkiye’deki birinci nizamlı çocuk oyunlarını başlattı. Ertuğrul, tiyatro alanında verdiği hizmetler nedeniyle 1932’de Goethe Madalyası ile ödüllendirildi.

Ankara Devlet Konservatuvarında bir müddet tiyatro öğretmeni olarak misyon yapan Ertuğrul, 1941’de eşi Handan Ertuğrul’la “Perde” ve “Sahne” isimli bir mecmua çıkardı.

Ertuğrul, 1947’de Ankara’da Küçük Tiyatro, 1948’de Büyük Tiyatroyu kurdu, 1949’da Devlet Tiyatroları Genel Müdürlüğüne getirildi.

“Bir Komiser Geldi” oyunundaki müfettiş rolüyle oyuncu olarak son defa sahnede görülen sanatçı, 1950’de Devlet Tiyatroları Genel Müdürlüğü misyonundan istifa etti.

Ertuğrul, Türk sinemasında tamamı renkli birinci sinema “Halıcı Kız”ı 1953’te çekti ve bu sinema sanatkarın son sinema çalışması oldu. 1954’te ikinci defa Devlet Tiyatrosu Genel Müdürü olan Ertuğrul, 1955’te Küçük Tiyatro ve Oda Tiyatrosunu açtı.

İstanbul Kent Tiyatrosunda başyönetmen olarak 1958-1966’da vazife yapan Ertuğrul, bu devirde Üsküdar Tiyatrosu, Kadıköy Tiyatrosu ve Zeytinburnu Tiyatrolarını açtı, 23 Ekim 1971’de Türkiye’de birinci kere Devlet Kültür Armağanı’nı aldı.

Usta tiyatrocu, 1974’de 82 yaşındayken tekrar Kent Tiyatroları Genel Sanat Direktörlüğüne atandı. Ertuğrul, Türk sinemasında da farklı çeşitlerdeki birinci örneklerini veren 30 sineması yönetti.

Sahnede cenaze merasimi istemedi

“Leblebici Horhor Ağa” sinemasıyla “2. Venedik Sinema Festivali”nde Türk sinemasına birinci memleketler arası mükafatı kazandıran Muhsin Ertuğrul, Batı tiyatrosunun yorum, sahne tekniği ve idare alanlarındaki yeniliklerini Türk tiyatrosunda da uygulamaya koydu ve tiyatronun İstanbul dışındaki kentlere yayılmasına katkıda bulundu.

Muhsin Ertuğrul’a 23 Nisan 1979’da Ege Üniversitesince fahri tabip payesi verildi. Sanatçı, vefatından bir hafta evvel, merasimde yaptığı konuşmada, “Unutulmamak hoştur. Sanatsal ömrümün en hoş armağanını aldım. Artık ölsem de gam yemem.” diye konuşmuştu.

Unvanını almak ve sanat ömrünün 70. yılı kutlamalarına katılmak üzere gittiği İzmir’de 29 Nisan’da kalp yetmezliği sonucu ömrünü yitiren sanatkarın cenazesi, İstanbul’da Zincirlikuyu Mezarlığı’na defnedildi.

Vefatından bir mühlet evvel mektup yazan sanatçı, Levent Mescidi’nde merasim istediğini belirterek, “Kimse çiçek yollamasın. Gazetelere ilan vermeyiniz. Tiyatro sahnelerine konulmasın tabutum. Kimse önümde merasim nizamına girmesin ve cenazemi Zincirlikuyu’daki birinci eşim Neyyire’nin yanında ayrılan yere gömün.” vasiyetinde bulunmuştu.

Muhsin Ertuğrul’un imzası bulunan filmler

Muhsin Ertuğrul, “Beranien Düşesi”, “Istırap/Samson”, “Boğaziçi Esrarı: Işık Baba”, “Ateşten Gömlek”, “Kız Kulesinde Bir Facia”, “Ankara Postası”, “Şehvet Kurbanı”, “Kıskanç” isimli sinemalarda oyuncu olarak rol aldı.

“Kara Lale Bayramı”, “Şeytana Tapanlar”, “Samsun”, “İstanbul’da Bir Facia-i Aşk”, “İstanbul’da Izdırap”, “Kahveci Güzeli” sinemalarının direktörlüğünü de üstlenen sanatçı, üretimci olarak da “Samsun”, “Aysel Bataklı Damın Kızı”nda yer aldı.

Usta sanatçı ayrıyeten “Boğaziçi Esrarı”, “İstanbul’da Bir Facia-i Aşk”, “Kız Kulesi’nde Bir Facia”, “Ateşten Gömlek”, “Leblebici Horhor”, “Sözde Kızlar”, “Ankara Postası”, “Kaçakçılar”, “İstanbul Sokaklarında”, “Bir Millet Uyanıyor”, “Leblebici Horhor Ağa”, “Aysel Bataklı Damın Kızı”, “Bir Kavuk Devrildi”, “Evli mi Bekar mı?” ve “Halıcı Kız” sinemalarının senaryosunu yazdı, direktörlüğünü yaptı.