Türk Devletleri Teşkilatı Harika Doruğu

Prof. Dr. İlyas Kemaloğlu, 16 Mart’ta Ankara’da gerçekleştirilen Türk Devletleri Teşkilatı (TDT) Fevkalâde Doruğu ve son yıllarda Türk devletleri ortasında artarak gelişen işbirliğine dair değerlendirmeyi, AA Tahlil için 3 soruda kaleme aldı.

TDT’ye giden süreç nasıl gelişti?Türkiye, 1991’de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) yıkılmasıyla bağımsızlığını kazanan Türk cumhuriyetlerini tanıyan birinci ülke oldu. 1992’de yapılan Türk Lisanı Konuşan Ülkeler Tepesi ile Türkiye ve Türk cumhuriyetleri ortasında başlayan işbirliği, Türk dünyasının UNESCO’su sayılan TÜRKSOY, Milletlerarası Türk Akademisi, Türk Dünyası Spor Oyunları, Eurovision gibisi bir yarış olan Türkvizyon, Türk Dünyası Başşehir uygulaması üzere ülkeler ortası kurumlar ve uygulamalar çerçevesinde gelişmeye devam etti. Türkiye ayrıyeten Türk İşbirliği ve Uyum Ajansı Başkanlığı (TİKA), Yurtdışı Türkler Başkanlığı, Yunus Emre Enstitüsü ve ortak kurulan üniversitelerle Türk cumhuriyetleriyle işbirliğini geliştirmeye devam etti. Son yıllarda Türk cumhuriyetlerinin peş peşe Latin alfabesine geçmesi de hem Türkiye’yle hem de kendi ortalarında irtibatı kolaylaştırdı.

Yakın vakte kadar Türkiye’nin kardeş ülkelerle daha çok kültür alanında işbirliği geliştirdiği ve ortak lisan, tarih, kültür, gelenek üzere hususlara yük verildiği; siyasi ve ekonomik bağların ikili münasebetlerle sonlu kaldığı söylenebilir. Bunda Türk cumhuriyetlerinin bir kısmının siyasi ve askeri alanda Rusya ile yakın işbirliği içerisinde olması, ekonomik alanda ise Çin’in gitgide bu bölgelerde tartı kazanması üzere faktörlerin de tesiri büyük. Tekrar Türkmenistan’ın tarafsızlık siyaseti izlemesi; Özbekistan ile yakınlaşmanın lakin son yıllarda gerçekleşmesi; cumhuriyetler ortasında birtakım hudut ve etnik sıkıntıların olması da taraflar ortasındaki münasebetlerin daha çok kültürel bahislerle sonlu kalmasına yol açtı. Lakin son yıllarda Türk cumhuriyetleri ortasındaki işbirliği daha farklı bir boyutta seyrediyor. 12 Kasım 2021’de İstanbul’da gerçekleşen Türk Lisanı Konuşan Ülkeler İşbirliği Kurulu toplantısında kurulun isminin “Türk Devletleri Teşkilatı” olarak değiştirilmesi kararı alındığı üzere 2040 yılına kadar ortak hareket planı da kabul edildi.

Konseyin TDT’ye dönüşmesinde ve son birkaç yılda işbirliğinin artmasında Azerbaycan’ın 2. Karabağ (Vatan) Savaşı’nı kazanması; bu süreçte Türkiye’nin Azerbaycan’a büyük takviye vermesi; genel olarak Türkiye’nin bölgede ve milletlerarası arenada tesirinin artması; Rusya ve Çin’in bölgede izlediği siyasetin Türk cumhuriyetleri alternatif arayışına itmesi üzere faktörlerin de tesirli olduğu görülüyor. 2021’deki İstanbul Doruğu’ndan sonra taraflar 2022’de Semerkant’ta bir ortaya geldi.

Ankara’daki doruğun değeri nedir?TDT Tepesi’nin ekim ayında Kazakistan’ın Türkistan kentinde düzenlenmesi planlanırken taraflar Azerbaycan’ın inisiyatifiyle “Afet-Acil Durum İdaresi ve İnsani Yardım” temasıyla 16 Mart günü Ankara’da fevkalâde tepe toplantısı düzenledi. Sarsıntı sonrasında bütün Türk dünyası Türkiye’ye kıymetli takviyede bulundu. Bağımsız Türk cumhuriyetleriyle özerk Türk cumhuriyet ve bölgeleri, arama kurtarma gruplarının yanı sıra kıymetli birinci yardım materyalleri gönderdi. Gerek devlet yetkilileri gerekse de halk kitleleri Türkiye’nin bu acısını paylaştı. Yeni periyotta Türk dünyası tahminen de birinci defa bu kadar yakın ve samimi bir halde Türkiye’nin yanında yer aldı. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın da belirttiği üzere Türk Dünyası, “tek yürek, tek vücut” oldu.

Şimdi de Türk cumhuriyetleri başkanları Ankara’da bir ortaya gelerek bir kere daha Türkiye’nin yanında olduklarını gösterdi. Gerçekten tepe sonrasında imzalanan Ankara bildirisinde de Türk devletlerinin Türkiye’nin acısını paylaştıkları konusuna vurgu yapılarak bu alanda işbirliğinin devam ettirilmesinin kıymetinden bahsedildi. O denli anlaşılıyor ki üye ülkeler ortasındaki yeni işbirliği alanlarından birini afet idaresi konusu oluşturacak. Gerçekten önümüzdeki aylarda taraflar ortasında “Türk Devletleri Teşkilatı Sivil Muhafaza Sisteminin Kurulmasına Ait Anlaşma”nın imzalanması planlanıyor.

Zirvenin bir diğer kıymeti de üye ülkelerin yanı sıra toplantıda gözlemci üyeler olan Macaristan, Türkmenistan ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin (KKTC) de en yüksek düzeyde temsil edilmesi oldu. Tüm bunlardan tarafsızlığını sürdüren Türkmenistan’ın giderek Türk cumhuriyetleriyle işbirliğini artıracağı ve üye ülkelerinin Kıbrıs’la yakınlaşmaya devam edeceği anlaşılıyor. Avrupa Birliği (AB) üyesi Macaristan’ın gözlemci statüde de olsa TDT’nin tüm tepelerine katılması da büyük değer arz ediyor. Bu bağlamda Macaristan, adeta AB ile Türk dünyası ortasında bir köprü görevi görüyor.

Bu tepe bir sefer daha üye ülkelerin birçok bölgesel ve global sorun ve gelişmeye karşı ortak hareket ettiklerini ve hemfikir olduklarını gösterdi. Hakikaten üye ülkeler, Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Tahran Büyükelçiliğine yapılan saldırıyı da Avrupa ülkelerinde Kur’an-ı Kerim’e yönelik hakaretleri de kınadı. Ortalarındaki ticari ve ekonomik işbirliğini güçlendirmeyi amaçlayan “Türk Yatırım Fonu Kuruluş Anlaşması”nın imzalanmasının kıymeti de vurgulandı.

Türk devletleri ortasındaki işbirliği daha da artabilir mi?Zirve öncesinde ve sonrasında Cumhurbaşkanı Erdoğan ismi geçen devlet insanlarıyla ikili görüşmeler gerçekleştirdi. Azerbaycan-Türkiye münasebetlerinin de gösterdiği üzere her bir cumhuriyetin Türkiye ile geliştirdiği işbirliği, başka cumhuriyetler için de adeta domino tesiri yapıyor. Kültürel bağların yanı sıra son periyotta Türk devletleri ortasında diplomatik temaslar da kıymetli ölçüde arttı. Bu konu elbet başta hudut ve su problemleri olmak üzere Türk devletleri ortasındaki sıkıntıların giderek azalmasını sağlıyor. Lakin taraflar ortasındaki işbirliğinin geliştirilmesi konusunda hala bir potansiyelin olduğunu da söylemek mümkün. Gerçekten Ankara’daki tepeden sonra Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev siyasi ve ekonomik alanlarındaki işbirliğinin de yeni bir boyuta çıkarılması gerektiğini tabir etti. [1]

Aslında bu hususa üye ülkeler 2021’de kabul edilen Türk Dünyası 2040 Vizyon Dokümanı’nda de dikkat çekmiş, kendi ortalarında iktisat, askeri, uzay, kültür, eğitim ve gibisi mevzularda işbirliği geliştirilmesi gerektiğini lisana getirmişti. Gerçekten bilhassa Karabağ Savaşı ile Ukrayna’daki gelişmeler sonrasında Özbekistan dışındaki tüm Türk cumhuriyetleri, Türkiye’den Bayraktar TB2 silahlı insansız hava araçları satın aldı. Cumhuriyetler bu alanda da kendi ortalarında temasların artırılmasından yana.

Türk cumhuriyetleri ortasında oluşan samimi diyalog ve itimat çerçevesinde ortalarındaki ticaret hacimlerinin artması da kelam konusu. Bugün bunun potansiyelin çok altında olduğunu söyleyebiliriz. TDT üye ülkeleri ortasındaki ticaret hacmi, bu ülkelerin dış ticaret hacimlerinin sırf yüzde 4’ünü oluşturuyor. [2] Bu manada Kasım 2022’deki Semerkant Doruğu’nda Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev’in her sene İktisat Forumu gerçekleştirme teklifinin hayata geçirilmesi kıymetlidir.

TDT üye ülkeleri ortasında güç alanında da işbirliğinin artması bekleniyor. Mart 2022’de Milletlerarası Türk Devletleri Güç İşbirliği Kongresi düzenlendi. Bu alanda da aslında Türkiye ile Azerbaycan ortasında hayata geçirilen projeler (Bakü-Tiflis-Erzurum doğal gaz çizgisi; Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru sınırı; TANAP), öbür ülkeler için de örnek teşkil ediyor. Türk devletleri liderlerinin açıklama ve eforlarına bakıldığında TDT üye ülkeleri ortasında çok istikametli işbirliğinin artarak gelişeceğini söylemek mümkün.

[1] Olga Keskin, “Tokaev: Türkskim Stranam Vajno Operativno Reagirovat Na ÇS”, 16.03.2023, https://www.aa.com.tr/ru/????????/??????-????????-???????-?????-??????????-???????????-??-??/2847366

[2] “Prezident Uzbekistana Predlojil Ejegodno Provodit Ekonomiçeskie Forumı TürkskihStran”, TASS Haber Ajansı, 11.11.2022, https://tass.ru/ekonomika/16297089

[Prof. Dr. İlyas Kemaloğlu, Marmara Üniversitesi Tarih Kısmı Öğretim Üyesi]

Makalelerdeki fikirler müellifine aittir ve Anadolu Ajansının editöryal siyasetini yansıtmayabilir.