Türk demokrasisine vurulan ikinci darbe: 12 Mart Muhtırası

Türk demokrasi tarihinde, 27 Mayıs 1960 darbesinden sonra sivil siyasete “ikinci müdahale” olarak anılan 12 Mart 1971 Muhtırası’nın üzerinden 52 yıl geçti.

AA muhabirinin derlediği bilgilere nazaran, Türkiye’de birinci darbe, 1960’ta, bir küme subayın, iktidar partisi Demokrat Parti’nin (DP) “Türkiye’yi baskı rejimine ve kardeş arbedesine götürdüğü” teziyle idareye el koymasıyla yaşandı.

Eski Başbakan Adnan Menderes, eski Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Kuvvetli ve eski Maliye Bakanı Hasan Polatkan’ın idamıyla sonuçlanan darbe, ülkede çalkantılı bir sürecin önünü açtı.

Toplumsal olayların arttığı, ters görüşlü kümeler ortasında çatışmaların yaşandığı bu süreçte, 16 Şubat 1969’da Türkiye siyasi tarihine “kanlı pazar” olarak geçen olay yaşandı. İstanbul’a demirleyen Amerikan 6. Filosu’nu protesto sırasında 2 kişi öldü, yüzlerce kişi yaralandı.

Anayasa değişikliğiyle “DP’lilerin siyasi haklarının iade edilmesi”ne yönelik TBMM’ye verilen teklif, devrin siyasi tartışmalarını daha da alevlendirdi. Genel Başkanlığını İsmet İnönü’nün yaptığı CHP’nin de olumlu baktığı bu teklife, silahlı kuvvetler karşı çıktı. Büyük tartışmaların yaşandığı bu süreçte, anayasa değişikliği teklifi, komitede geri çekilmek zorunda kaldı.

Siyasi gerginlik devam ederken 1969 genel seçimine gidildi. Süleyman Demirel’in liderliğindeki Adalet Partisi, seçimlerde büyük muvaffakiyet kazanarak tek başına iktidar oldu. Demirel’in başbakan olduğu bu seçimde, 143 milletvekili çıkaran CHP, ana muhalefette kalmaya devam etti.

İstanbul ve Kocaeli’de sıkıyönetim ilan edildi

Görevi devraldıktan sonra içeride ve dışarıda pek çok sıkıntıyla karşılaşan Demirel Hükümeti, haşhaş ekimi nedeniyle ABD’nin büyük baskısına maruz kaldı.

Hükümetin yasa dışı örgüt hareketleri, sokak ve üniversite olaylarıyla karşı karşıya kaldığı bu süreçte, siyasi ve ekonomik sıkıntılar da derinleşti.

Türkiye’de on binlerce personel, “sendikal örgütlenme ve grev hakkının kısıtlanacağı” gerekçesiyle başta İstanbul olmak üzere Türkiye genelinde aksiyon ve yürüyüşlere başladı.

Polisin müdahale ettiği aksiyonların büyümesi üzerine, Bakanlar Kurulunca İstanbul ve Kocaeli’de sıkıyönetim ilan edildi. Bu süreçte, birtakım sanayi bölgelerinde polisin yanı sıra askeri birlikler de misyon aldı.

Ayrıca, üniversitelerde ters görüşlü kümeler ortasında çıkan ve emniyet güçlerince zahmetle bastırılan olaylarda, çok sayıda öğrenci yaralandı.

Eski ABD’nin Ankara Büyükelçisi Robert Komer’in arabasının ODTÜ’yü ziyareti sırasında yakılması, Ankara’da, Deniz Gezmiş ve arkadaşlarınca 4 ABD askerinin kaçırılıp sonrasında özgür bırakılması da devrin öne çıkan olayları ortasında yer aldı.

Ordu, 11 yıl sonra sivil siyasete yine müdahale etti

1971’e gelindiğinde darbenin ayak sesleri duyulmaya başlandı. Ordunun komuta kademesinde müdahale fikrinin yük kazandığı bu süreçte, Başbakan Demirel’in “Türk Silahlı Kuvvetlerinin Cumhuriyet’in ve rejimin bekçiliği, yurdun iç ve dış tehlikelere karşı savunulması misyonlarını bırakıp memleket yönetimini ele alması halinde, bizatihi korumakla mükellef oldukları rejim, Cumhuriyet ne hale gelir?” kelamları dikkati çekti.

Sonunda ordu, 27 Mayıs 1960’dan yaklaşık 11 yıl sonra sivil siyasete tekrar müdahale etti. 12 Mart 1971’de saat 13.00’te, Genelkurmay Lideri Orgeneral Memduh Tağmaç, Kara Kuvvetleri Kumandanı Faruk Gürler, Deniz Kuvvetleri Kumandanı Celal Eyiceoğlu ve Hava Kuvvetleri Kumandanı Muhsin Batur’un imzasını taşıyan muhtıra, TRT radyolarından okundu.

Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay’a, Başbakan Demirel’e, TBMM’ye ve Cumhuriyet Senatosu’na yazılı gönderilen 3 unsurlu muhtırada, Demirel istifa etmez ve yerine askerlerin onaylayacağı bir hükümet kurulmazsa, ordunun idareyi direkt üzerine alacağı bildirildi.

“Türkiye Cumhuriyeti’nin geleceği ağır bir tehlike içine düşürülmüştür”

“Parlamento ve hükümet, süregelen tavır, görüş ve icraatıyla yurdumuzu anarşi, kardeş arbedesi, toplumsal ve ekonomik huzursuzluklar içine sokmuş, Atatürk’ün bize amaç verdiği çağdaş uygarlık düzeyine ulaşmak ümidini kamuoyunda yitirmiş ve anayasanın öngördüğü ıslahatları tahakkuk ettirememiş olup Türkiye Cumhuriyeti’nin geleceği ağır bir tehlike içine düşürülmüştür.” görüşünün savunulduğu muhtırada, şu sözlere yer verildi:

“Türk milletinin ve sinesinden çıkan Silahlı Kuvvetlerinin bu vahim ortam hakkında duyduğu hüzün ve ümitsizliğini giderecek dermanların, partiler üstü bir anlayışla meclislerimizce kıymetlendirilerek mevcut anarşik durumu giderecek anayasanın öngördüğü ıslahatları Atatürkçü bir görüşle ele alacak ve inkılap kanunlarını uygulayacak kuvvetli ve inandırıcı bir hükümetin demokratik kurallar içinde teşkili mecburî görülmektedir. Bu konu hızla tahakkuk ettirilemediği takdirde, Türk Silahlı Kuvvetleri, kanunların kendisine vermiş olduğu Türkiye Cumhuriyeti’ni korumak ve kollamak misyonunu yerine getirerek, idareyi direkt doğruya üzerine almaya kararlıdır.”

9 yılda 11 hükümet

Başbakan Süleyman Demirel’in istifa etmek zorunda kaldığı bu süreçte Türkiye, “ara rejim” devrine girdi. Çok sayıda azap ve makus muamele savının ortaya atıldığı, demokrasinin kaybedildiği bu devirde, temel hak ve özgürlükler de ağır yara aldı.

Muhtıra sonrasında başlayan operasyonlarda birçok kişi gözaltına alınıp mahpusa atıldı. Bu süreçte Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan ve Hüseyin İnan, 6 Mayıs 1972’de idam edildi.

Dönemin CHP Kocaeli Milletvekili Nihat Erim, partisinden istifa ederek 26 Mart 1971’de başbakan oldu ve yeni hükümeti kurdu. Çok uzun ömürlü olmayan yeni kabine, yerini 22 Mayıs 1972’de Ferit Melen hükümetine bıraktı.

Melen hükümeti de bir müddet sonra vazifesi bırakınca 15 Nisan 1973-26 Ocak 1974 tarihlerinde vazife yapan Mehmet Naim Talu Hükümeti ülkeyi seçime götürdü. Talu’dan sonra Başbakanlık koltuğuna 37. Hükümet’i kuran Bülent Ecevit oturdu.

12 Mart 1971 Muhtırası’nın akabinde 12 Eylül 1980’e kadar geçen 9 yılda, 11 hükümet değişti.