Tayvan’dan Çin’e ve Amerika’ya iki ziyaret, iki farklı istikamet arayışına işaret ediyor

Çin ile egemenlik ihtilafı içindeki Tayvan’ın evvelki başkanı Ma Ying-jeou’nun, Çin’e, halefi Tsai Ing-wen’in ise ABD ve Orta Amerika ülkelerine ziyaretleri, Ada ile ana kara ortasında son devirde artan tansiyonların tahlili için iki farklı taraf arayışını gösteriyor.

Eski Tayvan başkan Ma, yanında üniversite öğrencileri ve öğretim üyelerinden oluşan heyetle hafta başında Çin’e geldi. Ma’nın ziyareti, Tayvan Boğazı’nın iki yakası ortasında ayrılığın başladığı 1949’dan bu yana Çin’e bu seviyede yapılan birinci ziyaret olması açısından tarihi kıymet taşıyor.

Öte yandan Tayvan’ın misyondaki önderi Tsai Ing-wen, Çin’in askeri tehditlerini artırdığı ve diplomatik çevreleme teşebbüslerine sürat verdiği bir periyotta, milletlerarası dayanağını güçlendirme arayışıyla, Ada’daki hükümeti tanıyan Orta Amerika ülkeleri Guatemala ve Belize ile müttefiki gördüğü ABD’yi ziyaret ediyor.

Aynı tarihlere denk gelen iki ziyaret, iktidarlarında Çin’e karşı farklı siyasi çizgileri izleyen iki önderin, boğazın iki yakası ortasındaki ayrılığın ve tansiyonların tahlili konusunda iki farklı bakış açısını ve taraf arayışını yansıtıyor.

Çin-Tayvan ayrılığı

Çin’de İkinci Dünya Savaşı’nın ve Japon işgalinin sona ermesinin akabinde, o devirde Çin hükümetini temsil eden Çan Kay-şek liderliğindeki Çin Milliyetçi Partisi (Kuomintag) ile Mao Zıdong liderliğindeki Çin Komünist Partisi (ÇKP) ortasında dört yıl süren iç savaş yaşandı.

İç savaşı kazanan komünistlerin 1949’da iktidarı ele geçirerek Çin Halk Cumhuriyeti’nin (ÇHC) kuruluşunu ilan etmesi üzerine Çan Kay-şek ve Kuomintag üyeleri, Tayvan Adası’na çekilerek 1912’de kurulan Çin Cumhuriyeti (ÇC) iktidarının Ada’da devam ettiği savıyla Taipei’de süreksiz hükümet kurdu.

Bu teşebbüs Çin ana karasındaki yeni iktidar tarafından kabul edilmese de Tayvan temsilcileri, 1971’e kadar Birleşmiş Milletler (BM) Genel Şurasında Çin’i temsil etmeyi sürdürdü.

1950’ler ve 1960’larda çok sayıda ülkenin diplomatik münasebet tercihini Çin Cumhuriyeti’nden Çin Halk Cumhuriyeti’ne çevirmesinin akabinde 1971’de BM Genel Konseyinde yapılan oylamada Pekin hükümeti Çin’in tek yasal temsilcisi kabul edildi.

Pekin idaresi, “tek Çin” prensibini benimseyerek Tayvan’ın kendi topraklarının modülü olduğunu savunuyor, kendisini tanıyan ülkelerin Tayvan ile diplomatik münasebetlerini kesmesini kural koşuyor.

Çin, boğaz ve etrafındaki askeri varlığının yanı sıra Tayvan’ın fiili bağımsızlığının türel bir statü kazanmasına, Tayvan hükümetinin dünya ülkeleriyle müstakil diplomatik bağlantılar kurmasına, BM’de ve başka memleketler arası kuruluşlarda temsil edilmesine karşı çıkıyor.

Koumintag ve DPP

Tayvan’daki hükümetin Çin’i temsil etme savını sürdürdüğü 1949’dan 2000 yılına kadar Ada’da Koumintag hükümetinin iktidarı sürdü. Koumintag takımlarının büyük kısmı iç savaştan sonra Çin ana karasından Ada’ya göç eden partizanlardan oluşuyordu.

1996’da birinci kere direkt halk oyuyla yapılan liderlik seçimini Koumintag adayı Lee Teng-hui kazanmasının akabinde 2000 yılında yapılan seçimde, 1986’da çok partili yaşama geçilmesinden sonra kurulan Demokratik İleri Partinin (DPP) adayı Chen Shui-bian kazandı.

DPP’nin oy tabanı, iç savaş sürgünlerinden çok Ada’ya Çin ana karasından 17. yüzyıldan itibaren göçlerle gelen Han Çinlilerinin oluşturduğu “yerlilere” dayanıyordu. Ada’nın geleceğinin Pekin ile Çin’in tamamı üzerinde egemenlik tartışması etrafında tanımlanmasına karşı çıkan DPP’li siyasetçiler, “Tayvan’ın bağımsızlığı” fikrini savunuyordu.

“Ne tekrar birleşme ne bağımsızlık ne de savaş”

Ma Ying-jeou, Koumintag’ın adayı olarak 2008’deki liderlik seçimini kazanarak partiyi yine iktidara taşıdı. Ma’nın iktidarı, Çin-Tayvan bağlarında yumuşama ve yakınlaşmanın hakim olduğu bir devir oldu.

Ma, misyona gelir gelmez Çin ile Tayvan ortasında tarifeli uçuşlar başlattı, Ada’yı Çinli turistlere açtı, Tayvanlı iş insanlarının ana karada yatırım yapmasına yönelik kısıtlamaları gevşetti, Çinli yatırımcıların Tayvan Borsası’nda pay almasına müsaade verdi.

Ana kara ile bağlantılara dair siyasetini, “ne tekrar birleşme ne bağımsızlık ne de savaş” kelamlarıyla tanımlayan Ma, Çin Devlet Lideri Şi Cinping ile 2015’te Singapur’da görüşerek iç savaşın akabinde Pekin ve Taipei ortasında önder seviyesindeki birinci buluşmayı gerçekleştirdi.

Ma, kendi iktidarında “1992 Uzlaşması” olarak bilinen, Pekin ile Taipei’nin ilgilerini pratik ve fonksiyonel seviyede geliştirebilmek için, “tek Çin ilkesini” kabul etmenin yanı sıra egemenlik meselesini bilinmeyen bırakma konusunda vardıkları mutabakatı destekledi.

2008-2016 yıllarında iki periyot iktidarda kalan Ma, misyonunu, 2016’daki liderlik seçimini kazanan DPP’nin bağımsızlık eğilimli önderi Tsai Ing-wen’e devretti.

Kurucu başkan Sun Yat-sen’in mezarına ziyaret

Beraberinde 30 üniversite öğrencisiyle 27 Mart’ta Şanghay’a gelen eski önder Ma, yaptığı açıklamada, ziyaretinin siyasi hedefli olmadığını vurgulayarak “Boğazın iki yakası ortasında barış atmosferini oluşturmak istiyoruz. Gençlerin heyecanı ve etkileşimi sayesinde barışa daha erken ve süratli kavuşmayı diliyoruz.” dedi.

Ma ve beraberindekiler, birinci olarak dün, ülkenin doğusundaki Ciangsu eyaletinin merkezi Nancing kentine giderek Çin Cumhuriyeti’nin kurucusu Sun Yat-sen’in anıt mezarını ziyaret etti.

Burada kamuya hitaben açıklama yapan Ma, “Sun Yat-sen, bundan 112 yıl evvel, 4 bin yıllık imparatorluğa son vererek Asya’daki birinci demokratik cumhuriyet olan Çin Cumhuriyeti’ni kurdu. onun hayatını adadığı prensip ve öğretiler, Tayvan Boğazı’nın iki yakasında yaşayan Çin ırkına yol göstermeye devam ediyor.” tabirlerini kullandı.

Ma’nın, her iki tarafın da “kurucu lider” olarak hürmet gösterdiği Sun Yat-sen’i anarken Pekin tarafından resmi olarak tanınmayan “Çin Cumhuriyeti”nin ismini anması dikkati çekti.

Konuşmasında tarihi olarak Çin ülkesini söz eden “Congguo” (merkez ülke/orta krallık) ve Çin halkını tanımlayan “Congguoren” sözcüklerini kullanan Ma, “Çin’in ulusal canlanması” için savaşın önlenmesi ve barışın sağlanmasının Çin halkının ortak sorumluluğu olduğunu vurguladı.

Eski Tayvan önderi, 7 Nisan’a kadar sürecek ziyaretinde, Nancing’in akabinde Vuhan, Cangşa, Çongçing ve Şanghay kentlerinde temaslarda bulunacak. Çin’de “Mezar Süpürme Günü” olarak bilinen Çingming Bayramı’nda Hunan eyaletindeki cetlerinin mezarlarını ziyaret edecek Ma, ziyaretinin sonunda Çin’in en üst seviye istişare organı olan Halk Siyasi Müşavere Konferansının Lideri Vang Huning ile Şanghay’da görüşebileceği argüman ediliyor.

Diplomatik çevreleme

Eski önderin ziyareti, resmi nitelik taşımasa da Tayvan’ın vazifedeki başkanı Tsai Ing-wen’in, Çin ile tansiyonların arttığı periyotta Ada’ya milletlerarası ve diplomatik takviyesi güçlendirmeyi amaçlayan yurt dışı gezisiyle tıpkı günlere denk gelmesi hasebiyle siyasi açıdan değer taşıyor.

Ma’nın ziyareti, Tayvan’ı tanıyan az sayıdaki ülkeden biri olan Honduras’ın Taipei ile diplomatik münasebetlerini keserek Çin’i resmen tanıdığını açıklamasının akabinde geldi. Honduras hükümeti, 26 Mart’ta Tayvan ile diplomatik ilgilerini kestiğini, onun yerine Çin Halk Cumhuriyeti’ni, Çin’in temsilcisi olarak tanındığını duyurmuştu.

Honduras’ın ilgilerini kesmesinin akabinde Tayvan’ı diplomatik olarak tanımayı sürdüren ülkelerin sayısı 13’ye düşerken, Tayvan önderi Tsai, Pekin’i “dolar diplomasisi” yürüterek diplomatik müttefiklerini ekonomik dayanak vaadiyle kendisinden koparmakla suçlamıştı.

Honduras ile yaşanan ayrılıkta Tegucigalpa idaresinin dış borçlarının ödemesine takviye talebinin Tayvan’dan karşılık bulamamasının tesirli olduğu, Pekin’in bu tarafta dayanak taahhüdünde bulunduğu sav ediliyor.

Tsai devri ve ilgilerin bozulması

Ma’nın iktidarında olumlu seyir izleyen Çin-Tayvan alakaları, bağımsızlık yanlısı DPP’nin 2016’da tekrar iktidara gelmesinin akabinde berbatlaştı.

DPP başkanı Tsai Ing-wen, Çin Devlet Lideri Şi’nin 2019’da yaptığı, Tayvan’ın, Çin’in Hong Kong Özel İdari Bölgesi’ndekine emsal “tek ülke, iki sistem” anlayışı çerçevesinde ana kara ile bütünleşmesi teklifini reddetti ve “1992 Uzlaşması”nı tanımadığını açıkladı.

Tsai ayrıyeten Hong Kong’da hatalıların Çin’e iadesi yasa tasarısına karşı başlatılan ve 6 ay süren hükümet zıddı protestolar sırasında protestoculara dayanak vermesi ve sığınma hakkı vadetmesi ile de Pekin’in şimşeklerini üzerine çekti.

Bu devirde Çin savaş uçaklarının, Tayvan’daki hükümetin Hava Savunma Tanımlama Alanı (ADIZ) ilan ettiği bölgeye 2020’den itibaren girmeye başlaması, askeri tansiyonun artmasına yol açtı. 2021’de, Çin Halk Cumhuriyeti’nin kuruluşunun kutlandığı 1 Ekim Ulusal Günü ve izleyen günlerde Tayvan’ın İSİMİZ ilan ettiği bölgenin güneybatı kısmına rekor sayıda uçakla girmesiyle tansiyon doruğa çıktı.

Öte yandan ABD’nin evvelki Temsilciler Meclisi Lideri Nancy Pelosi’nin Ağustos 2022’de Tayvan’a yaptığı ziyaret Washington ile Pekin ortasında krize yol açtı.

Çin ordusu, ziyaretin akabinde Ada etrafında fiili abluka oluşturan askeri tatbikatlar düzenledi. Ayrıyeten bu olaydan sonra Çin, Tayvan etrafındaki uçak ve gemi devriyelerini artırarak Tayvan Boğazı’nı ayıran prestiji “orta çizgi”yi geçtiği uçuşları nizamlı hale getirdi.

Tsai’nin iktidar periyodunda 9 ülke, Tayvan ile diplomatik ilgilerini sonlandırarak Çin’i tanıma kararı aldı. 2016’da Sao Tome ve Principe Demokratik Cumhuriyeti, 2017’de Panama, 2018’de Dominik Cumhuriyeti, El Salvador ve Burkina Faso, 2019’da Soloman Adaları ve Kribati, 2021’de Nikaragua ve son olarak 2023’te Honduras, Taipei yerine Pekin ile diplomatik alaka kurdu.

Tsai’nin Amerika çıkarması

Tsai, Ma’nın Çin ziyareti ile tıpkı tarihlerde, Tayvan’ı diplomatik olarak tanıyan Guatemala ve Belize’ye resmi ziyaret gerçekleştirecek, ziyaretlerin öncesinde ve sonrasında ABD’ye uğrayarak temaslarda bulunacak.

New York’ta Hudson Enstitüsü ve Los Angeles’ta Ronald Reagan Kütüphanesinin düzenlediği toplantılara katılacak Tsai’nin, ABD Temsilciler Meclisi Lideri Kevin McCarthy ile görüşmesi bekleniyor.

Uluslararası basındaki haberlerde McCarthy’nin selefi Pelosi üzere Tayvan’a ziyaret etmek istediği, nisanda planlanan ziyaretin Çin ile tansiyonu tırmandıracağından telaş eden Tsai’nin onun yerine ABD’de görüşmeyi tercih ettiği ileri sürülmüştü.

Tsai’nin ziyareti, Ma’dan farklı olarak Ada’nın fiili bağımsızlığını ve özerkliğini, Çin ile münasebetleri güzelleştirmekle değil diplomatik ortaklarının ve milletlerarası müttefiklerinin takviyesini sağlayarak güçlendirmeyi hedefleyen bir yaklaşımı haber veriyor.

Tsai’nin gelecek yıl yapılacak liderlik seçimlerinde misyonunu devredene kadar bu yaklaşımın ilgilere hakim olacağı öngörülüyor.