Tahıl Koridoru Mutabakatı’nın geleceği

Doç. Dr. Haluk Gedikoğlu, Tahıl Koridoru Mutabakatı’nın kıymetini ve muahedenin geleceğine dair yaşanan meseleleri AA Tahlil için 3 soruda kaleme aldı.

Tahıl mutabakatı tehlikede mi????????22 Temmuz 2022 tarihinde 120 gün geçerlilik müddetiyle imzalanan Karadeniz Tahıl Koridoru Muahedesi 19 Kasım 2022 tarihinde 120 gün müddetle uzatıldı. 19 Mart 2023 tarihinde yapılan açıklamalarla muahedenin geçerlilik müddetinin tekrar uzatıldığı bildirildi. Bu açıklamalarda uzatma müddetinde bir belirsizlik olduğu görülüyor. Ukraynalı yetkililer muahedenin 120 gün, Rus yetkililerse 60 gün müddetle uzatıldığını belirtti. Türkiye Cumhuriyeti ve Birleşmiş Milletler (BM) yetkilileri ise bu konuda bir açıklamada bulunmadı. Bu suretle Karadeniz Tahıl Koridoru Muahedesi’nin devamlılığı konusunda bir tehlike olduğu görülüyor.

Rus yetkililer muahedenin 120 yerine 60 gün uzatılmasının Rusya’nın süreçten büsbütün mutlu olmadığının bir göstergesi olarak algılanması gerektiğini belirtti. Rusya’nın Birleşmiş Milletler (BM) Daimi Temsilcisi Vassily Nebenzia mart ayında yaptığı açıklamada Karadeniz Tahıl Koridoru Muahedesi’nin devam edebilmesi için Avrupa Birliği (AB), Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve Birleşik Krallık’ın Rusya’ya karşı uyguladıkları yaptırımlardan, Rus tarım dalını etkileyen tüm süreçleri muaf tutmaları gerektiğini ve bunun için de 60 gün mühletleri olduğunu belirtti. Rus yetkililer yaptıkları açıklamalara nazaran her ne kadar Rus tahıl ve gübre eserlerinin ihracatına mutabakat kapsamında müsaade verilse de Batılı ülkelerin uyguladığı yaptırımlar sonucunda bu eserlerin ihraç edilmesi için gerekli gemilerin bulunmasında ve bankacılık süreçlerinde zorluklar yaşandığını; bu zorluklar nedeniyle Rusya’nın tahıl ve gübre ihracatında önemli sıkıntılar yaşadığını belirtti. Rusya’nın yaşadığı bu sıkıntıların giderilmesi mutabakatın devamlılığı için büyük değer arz ediyor.

Anlaşmanın değeri nedir?Ukrayna ve Rusya, memleketler arası pazarlar açısından çok değerli 2 tahıl üreticisi ve ihracatçısı ülkedir. 2017-2021 yılları ülkelere nazaran dünya buğday ihracatı sıralamasında Rusya 1., Ukrayna ise 5. sıradadır. Bu 2 ülke dünya buğday ihracatının toplamda yüzde 30’unu karşılıyordu. Benzeri formda bu 2 ülke; mısır, arpa ve ay çekirdeği üzere başka tarım eserleri üretimi ve ihracatında da değerli bir pozisyonda yer alıyor. Ayrıyeten Rusya, gübre üretimi ve ihracatı açısından memleketler arası pazarlar için hayli değerli bir ülkedir.

Ukrayna-Rusya Savaşı’nın başlamasıyla birlikte milletlerarası pazarlarda tahıl fiyatlarında önemli artışlar meydana geldi. Bu da tüm dünyada bilhassa de tahıl ithalatında bu 2 ülkeye bağımlı olan ülkelerde besin güvenliği açısından riskler oluşturdu. Örneğin Sudan buğday ithalatının tamamını, Mısır ise yüzde 80’ini Rusya ve Ukrayna’dan gerçekleştiriyor. Bu sebeple bilhassa düşük gelirli Afrika ülkelerinin besin güvenliği Ukrayna-Rusya Savaşı’ndan etkileneceği öngörülüyor. Karadeniz Tahıl Koridoru Muahedesi dünya besin güvenliği açısından özellikle düşük gelirli ülkeler için büyük bir değere sahiptir.

Karadeniz Tahıl Koridoru Mutabakatı’nın yürürlüğe girmesiyle birlikte yaklaşık 28,9 milyon ton tahıl memleketler arası pazarlara ulaştırıldı. Lakin düşük gelirli ülkeler bu sevkiyattan kâfi halde yararlanamadı. Tahıl sevkiyatının yalnızca yüzde 11’i Afrika ülkelerine gerçekleştirildi. Sevkiyattan en çok AB ülkeleri faydalandı. Örneğin mutabakat yapıldıktan sonra Afrika ülkelerine yapılan buğday sevkiyatı savaş öncesi buğday ihracatının yüzde 20’si kadardır. Bununla birlikte AB ülkelerine yapılan buğday ihracatı mutabakatla 14 kat arttı. Düşük gelirli ülkelerin tahıl sevkiyatından beklenildiği kadar faydalanamamasında kıymetli bir etken, bu ülkelerin para ünitelerinin ABD doları karşısında uğradığı kıymet kaybıdır.

Anlaşma uzatılmazsa ne olur?Karadeniz Tahıl Koridoru Muahedesi’nin uzatılmaması hem kısa hem de uzun vadede dünya besin güvenliği için tehlike yaratacaktır. Savaş öncesi durumla mukayese edildiğinde Ukrayna’nın ihracat yaptığı ülkeler ortasında AB ülkelerinin hissesinin arttığı görülüyor. Muahedenin uzatılmaması hem mutabakattan beklenildiği ölçüde faydalanamayıp halihazırda besin arzı ezası yaşayan Afrika ülkelerini hem de muahede sonrası Ukrayna’dan tahıl ithalatı artan yüksek gelirli AB ülkelerini ve başka ülkeleri etkileyecektir.

Karadeniz Tahıl Koridoru Muahedesi’nin uzatılmaması yalnızca üretilen eserlerin milletlerarası pazarlara ulaşmasını engellemeyecek, ayrıyeten Ukrayna’daki çiftçilerin ziraî üretimlerini de direkt etkileyecektir. Eserleri satılmadığı için finansal zorluk çeken Ukraynalı çiftçiler, muahedenin uzatılmamasıyla birlikte yeni ekim yapmaktan vazgeçebilir yahut yeni ekim yapmak için kâfi finansal kaynağa sahip olamayabilirler. Hatta ziraî üretimden gelir sağlayamadıkları için ziraî üretimi büsbütün bırakıp göç edebilirler. Bu durum da dünya besin güvenliğini hem kısa hem de uzun vadede önemli bir tehlikeye sokabilir.

Ukrayna-Rusya Savaşı ile milletlerarası piyasalarda oluşan belirsizlik spekülatif fiyat artışlarına da neden oluyor. Bu da her ne kadar besin arzı sağlansa da fiyat artışlarının önlenememesine ve tüketicilerin kâfi besine ulaşamamasına sebep olabiliyor.

[Doç. Dr. Haluk Gedikoğlu, Konya Besin ve Tarım Üniversitesi Öğretim Üyesi ve Missouri Üniversitesi Kısmi Vakitli Öğretim Üyesi]

*Makalelerdeki fikirler muharririne aittir ve Anadolu Ajansının editöryal siyasetini yansıtmayabilir.