Suriye krizi, sarsıntıların yol açtığı yaralarla 12. yılını geride bırakıyor

Suriye’de yüzbinlerce kişinin hayatını kaybettiği iç savaş, 12. yılını geride bırakırken, 6 Şubat’ta meydana gelen Kahramanmaraş merkezli sarsıntılardan etkilenen Suriye’de hayat çabası zorlaştı.

Ülkenin güneyindeki Dera vilayetinde 15 Mart 2011’de bir küme ilkokul öğrencisinin okul duvarına rejimin önderi Beşşar Esed’i kastederek “Ey hekim artık sıra sana geldi” yazmasıyla başlayan halk ayaklanmasının üzerinden 12 yıl geçti.

Baskı ve yolsuzluklara karşı ıslahat talebiyle başlatılan barışçıl şovlar, rejim güçlerinin şiddete başvurarak protestoları bastırmaya çalışmasıyla 2012’den itibaren “silahlı çatışmalara” dönüştü.

Rejim ordusundan ayrılan askerler, “Özgür Suriye Ordusu (ÖSO)” ismi altında toplanarak rejim güçlerine karşı savaşmaya başladı.

İç savaş öncesi nüfusu 22-23 milyon civarında olduğu kestirim edilen ülkede, 6,6 milyon Suriyeli ülkesini terk etmek zorunda kaldı. Bu şahısların 3,5 milyonundan fazlası ise Türkiye’ye sığındı.

Birleşmiş Milletler (BM) İnsani Yardım Uyum Ofisine (OCHA) nazaran, 6,5 milyondan fazla kişi ülke içinde yerinden edilirken, Suriye’de en az 14 milyon sivil insani yardımlara muhtaç hale geldi.

Kimyasal silah kullanma, halkı açlığa sürükleme, tehcir, ablukaya alma, keyfi tutuklama ve azap üzere savaş kabahatlerinin işlendiğine dikkati çeken BM, geride kalan süreçte savaşı sonlandıramadı.

BM’nin Haziran 2022’de, Suriye iç savaşında vefatları teyit edilenlerin sayısının yaklaşık 306 bin lakin gerçek sayının bunun çok üzerinde olduğunu belirten açıklaması, Suriye’deki iç savaşın en ağır bedelini sivillerin ödediğini bir defa daha ortaya koydu.

Keyfi alıkonulanların sayısı yaklaşık 155 bin ile 400 bin arası

Suriye’de sivillere yönelik hak ihlallerini belgeleyen Suriye İnsan Hakları Ağı (SNHR), Mart 2011-Mart 2023 devrinde işlenen hak ihlalleri ve sivil kayıplara ait hazırladığı raporunu AA muhabiriyle paylaştı.

Buna nazaran, 135 bin 253’ü rejim güçlerince olmak üzere 154 bin 817 kişi hala çatışan taraflarca alıkonuluyor. Lakin çeşitli muhalif kaynaklara nazaran ise Esed rejimi güçlerinin alıkoyduğu kişi sayısı 400 bin civarında bulunuyor.

Esed rejiminin keyfi olarak alıkoyduğu şahıslardan en az 15 bin 38’i azap görerek öldü.

İç savaşta sıhhat tesisleri en az 874 sefer çatışan taraflarca amaç alınırken, en az 874 sıhhat çalışanı öldürüldü.

İç savaşta 1424’ü Esed rejimi ve Rusya tarafından olmak üzere en az 1611 okul, akınlara maruz kaldı. Bu müddette ortalarında AA’ya hizmet veren 4 kişinin de bulunduğu en az 714 medya çalışanı katledildi.

Esed rejimi, iç savaşın başlamasının akabinde muhaliflerin denetimindeki yerleşimlere 217 kere kimyasal silah saldırısı düzenledi.

Rusya ve Çin’in BMGK toplantılarında, Esed rejimi lehine kullandığı vetolar ise savaş kabahati işleyen rejim yetkililerinin yargılanmasının önüne geçiyor.

Depremlerle trajedi dayanılmaz boyutlara ulaştı

Kahramanmaraş’ta 6 Şubat’ta meydana gelen 7,7 ve 7,6 büyüklüğündeki sarsıntılar, Suriye’de büyük yıkımlara yol açtı. İdlib, Halep, Lazkiye, Tartus ve Hama vilayetleri sarsıntılardan etkilendi.

OCHA’dan 8 Mart’ta yapılan açıklamaya nazaran, Suriye’de 8,8 milyon kişinin etkilendiği sarsıntılarda binlerce insan evsiz kaldı, 10 bin 600 bina yıkıldı.

Depremlerde Suriye’de, yarısından fazlası muhaliflerin denetimindeki bölgelerde olmak üzere en az 3 bin 688 kişi hayatını kaybetti, 14 bin 749 kişi yaralandı.

Suriye Müdahale Koordinatörlüğünün bilgilerine nazaran, sarsıntılar yüzünden Suriye’nin kuzeybatısında muhaliflerin denetimindeki bölgelerde 229 bin 747 kişinin oluşturduğu 41 bin 784 aile yerinden oldu.

Öte yandan Suriye muhalefeti ve mahallî sivil toplum kuruluşları, BM’nin Suriye’nin kuzeybatısındaki depremzedelere ilgisizliğine reaksiyon gösterdi.

Suriye’de hakimiyet alanlarında son durum

Türkiye ile Rusya’nın 5 Mart 2020’de sağladığı yeni mutabakatın akabinde İdlib’de ateşkes büyük ölçüde korunuyor. Kelam konusu tarihten itibaren de ülkede hakimiyet alanlarında değerli bir değişiklik kaydedilmedi.

Suriyeli El Jusur Araştırma Merkezinin harita ölçümlerine nazaran, halihazırda Rusya ve İran dayanaklı Esed rejimi güçleri, ülkenin yüzde 63 civarındaki alanına hakim.

Ülke topraklarının yaklaşık yüzde 11’lik kısmı askeri muhalifler ve rejim aksisi silahlı kümelerin elinde bulunuyor.

ABD’den silah ve eğitim takviyesi gören terör örgütü PKK/YPG, ülke topraklarının dörtte birini işgal ederken, DEAŞ’lı teröristler ise Humus, Deyrizor ve Rakka’daki çöllerde dağınık ve daima yer değiştirerek varlık göstermeye çalışıyor.

ABD ve Rusya kelamlarında durmuyor

Türkiye, 9 Ekim 2019’da başlattığı Barış Pınarı Harekatı sürerken ABD ve Rusya ile farklı başka mutabakat yaptı. Türkiye sonundan itibaren 30 kilometre derinlikteki alandan PKK/YPG’nin çekileceğini vadeden ABD, şimdi kelamını tutmadı.

Rusya da 23 Ekim 2019’den itibaren Rus askeri, polisi ve rejim güçlerinin, Barış Pınarı Harekat bölgesinin dışında kalan Türkiye-Suriye sonunun Suriye tarafına, PKK/YPG’li teröristlerin silahlarıyla Türkiye-Suriye hududundan itibaren 30 kilometrenin dışına çıkarılmasını temin etmek üzere gireceklerini taahhüt etti.

Ruslar, terör örgütü PKK/YPG’li teröristlerin silahlarıyla Münbiç ve Tel Rıfat’tan da çıkarılacağı vaadinde bulundu. Lakin terör örgütü YPG/PKK, kelam konusu mutabakatlara karşın belirlenen hudutlardan ve bölgelerden çekilmeyerek işgalini sürdürüyor.

Suriye için ayakta kalan tek düzenek: Astana formatı

Uluslararası toplumdan caydırıcı yansılar görmeyen rejim, siyasi tahlili öngören Birleşmiş Milletler Güvenlik Kurulunun (BMGK) 2254 sayılı kararını hiçe sayarken, muhalifler ise rejime gereğince baskı yapılmamasından dolayı krizin sürdüğünü belirtiyor.

Düğümlenen siyasi sürecin ivme kazanması için Türkiye büyük efor sarf ederken, İsviçre’nin Cenevre kentinde BM nezaretinde yürütülen anayasa komitesi çalışmalarında ise rastgele bir ilerleme kaydedilmedi.

Astana formatındaki Suriye bahisli garantörler toplantısı ise Suriye’de çıkmaza giren siyasi tahlil arayışlarının son umudu olarak görülüyor.

Moskova görüşmeleri ve rejimin siyasi tahlile yaklaşımı

Rusya’nın uzun vakittir devam eden Türkiye ile Beşşar Esed rejimi ortasında diyalog kanalı açma teşebbüsleri, geçen yılın son günlerinde gerçekleşen üst seviye görüşmelerle başladı.

Nitekim 28 Aralık 2022’de Ulusal Savunma Bakanı Hulusi Akar, Ulusal İstihbarat Teşkilatı (MİT) Lideri Hakan Fidan, Rusya Savunma Bakanı Sergey Şoygu ve Esed rejiminin Savunma Bakanı Ali Mahmud Abbas ile rejim ve Rusya’nın istihbarat liderleriyle Moskova’da bir ortaya geldi. Bu üçlü görüşme sürecine rejimin müttefiklerinden İran da dahil edildi.

Türkiye, Rusya, Esed rejimi ve İran ortasında dışişleri bakan yardımcıları seviyesindeki Suriye bahisli toplantı, 16 Mart’ta Moskova’da gerçekleştirilecek.

Türkiye açısından toplantının temel önceliği; Suriye’nin toprak bütünlüğünü tehdit eden ayrılıkçı gündeme ve kümelere karşı durma ile bu alanda terörle çabada işbirliğinin artırılması olacak.

Bir başka öncelik de Suriyelilerin öncülüğünde ve sahipliğinde uygulanabilir ve sürdürülebilir bir siyasi sürecin canlandırılıp hızlandırılması, bu maksatla Suriye Anayasa Komitesi görüşmelerinin devam ettirilmesi. Türkiye, bu maksatla tüm taraf ülkelerden Anayasa Komitesi sürecini yapan yaklaşımla desteklemesini istiyor.

Yerinden edilen Suriyelilerin ülkelerine istekli, inançlı ve onurlu halde dönüşün kolaylaştırılması da siyasi tahlil kanalının inşa edilmesine bağlı halde değer kazanacak. Bu açıdan Esed rejiminin 4’lü toplantı formatına yaklaşımı ve yapan bir tavır geliştirip geliştirmeyeceği ehemmiyet kazanmış durumda.

Kronoloji

İç savaşta öne çıkan dönüm noktalarının kronolojisi şöyle sıralandı:

“15 Mart 2011: Suriye iç savaşı, ülkenin güneyindeki Dera vilayetinde bir küme gencin düzenlediği rejim tersi barışçıl şovlarla başladı. Şovlar süratle ülke geneline yayıldı.

Ocak-Şubat 2012: Rejim-muhalifler ortasındaki çatışmalar şiddetlendi.

26 Nisan 2011: Rejim ordusu, ayaklanmanın fitilinin ateşlendiği Dera’ya girdi.

30 Haziran 2012: Cenevre’de siyasi geçiş müzakereleri başladı.

Temmuz-Aralık 2012: Terör örgütü PKK/YPG, Aynularab (Kobani) ve Afrin ilçeleri ile Haseke’nin Amude ilçesini çatışmadan rejimden devraldı.

21 Ağustos 2013: Esed rejimi, Doğu Guta’da 1400’den fazla sivili kimyasal silah ile katletti. ABD, askeri müdahaleye yanaşmayarak Rusya ile rejimin kimyasal silahlarını imha için mutabakata vardı.

Ocak 2014: Rejimin çökmeye başlaması üzerine İran, Şii milisleri, Suriye’ye sokmaya başladı. DEAŞ, Rakka’yı muhaliflerden aldı.

30 Haziran 2014: DEAŞ, kelamda hilafet ilan etti.

22 Eylül 2014: ABD öncülüğündeki koalisyon, DEAŞ’a hava saldırısı başlattı.

26 Ocak 2015: PKK/YPG, ABD’nin 4 ay süren ağır hava takviyesiyle Aynularab’ı DEAŞ’tan aldı. Böylelikle ABD-PKK/YPG ittifakı başladı.

Mart 2015: İdlib, askeri muhaliflerin ve rejim aykırısı silahlı kümelerin eline geçti.

21 Mayıs 2015: DEAŞ, Tedmur (Palmira) kentini ele geçirerek Suriye’nin yaklaşık yarısında hakimiyet sağladı.

30 Eylül 2015: Rusya, iç savaşa direkt müdahil oldu ve hava takviyesiyle istikrarlar rejim lehine dönmeye başladı.

18 Aralık 2015: BMGK, 2254 sayılı kararını kabul etti. Siyasi geçişin yol haritası belirlendi lakin hala uygulanamadı.

24 Ağustos 2016: Türk Silahlı Kuvvetleri (TSK), Suriye’nin kuzeyinde terör örgütü DEAŞ’a karşı Fırat Kalkanı Harekatı’nı başlattı.

23-24 Ocak 2017: Türkiye ve Rusya’nın teşebbüsüyle birinci Astana toplantısı yapıldı.

4 Nisan 2017: Rejim, Han Şeyhun beldesinde düzenlediği kimyasal silah hücumunda en az 100 sivili öldürdü.

Ekim 2017: Terör örgütü DEAŞ çekilerek, Rakka ve Deyrizor’un büyük kısmını terör örgütü PKK/YPG’ye teslim etti.

Ocak 2018: Türkiye, Afrin’deki terör örgütleri PKK/YPG-DEAŞ’a karşı Zeytin Kolu Harekatı’nı başlattı.

21 Mayıs 2018: Başşehir Şam tümüyle rejimin denetimine girdi.

15-31 Temmuz 2018: Ülkenin güneyindeki vilayetler, Ürdün ve İsrail hududu, tümüyle rejimin eline geçti.

17 Eylül 2018: Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ve Rus mevkidaşı Vladimir Putin, İdlib’deki ateşkesi muhafaza altına alan Soçi mutabakatını imzaladı.

25 Mart 2019: Eski ABD Lideri Donald Trump, Golan Tepeleri’ni İsrail toprağı olarak tanıyan kararı imzaladı.

6 Mayıs 2019: Esed rejimi güçlerinin İdlib’in güneyine yönelik artan atak ve tacizleri kara harekatına dönüştü.

9 Ekim 2019: TSK, Suriye’nin kuzeyinde PKK/YPG ve DEAŞ terör örgütlerine karşı Barış Pınarı Harekatı’nı başlattı. Harekat kapsamında 12 Ekim’de Rasulayn ilçe merkezi, 13 Ekim’de de Tel Abyad ilçe merkezi terörden temizlendi.

27 Ekim 2019: Terör örgütü DEAŞ’ın elebaşı Ebu el-Bağdadi ABD’nin İdlib’de düzenlediği operasyonla öldürüldü.

Aralık 2019: Esed rejimi ve destekçileri, İdlib Gerginliği Azaltma Bölgesi’ne kara atakları başlattı.

27 Şubat-5 Mart 2020: Türkiye, İdlib’de ateşkes müşahede misyonu yürüten 34 askerini şehit eden rejim ögelerine karşı Bahar Kalkanı Harekatı’nı icra etti.

5 Mart 2020: Cumhurbaşkanı Erdoğan ile Rusya Devlet Lideri Putin ortasında gerçekleştirilen toplantının akabinde İdlib’de ateşkes konusunda mutabık kalındı. Mutabakat gereği ateşkes 6 Mart 00.01’de yürürlüğe girdi.

26 Mayıs 2021: Esed rejimi, milletlerarası toplumun karşı çıkmasına karşın kelamda devlet başkanlığı seçimini düzenledi. Rejim, halkın yarısından fazlasının katılmadığı seçimden Esed’in oyların yüzde 95,1’ni aldığını argüman etti.

3 Şubat 2022: ABD Lideri Joe Biden, ABD güçlerinin, DEAŞ elebaşı Ebu İbrahim el Haşimi el Kureyşi’nin Suriye’de düzenlenen bir operasyonda öldürüldüğünü açıkladı. ABD askerlerinin İdlib vilayetine bağlı Atme köyü yakınlarındaki bir meskene düzenlediği operasyonda, ortalarında çocuk ve bayanların da olduğu 13 kişi öldü.

14 Ekim: Ölen Kureyşi’nin yerine seçilen Ebu el Hasan el Haşimi el Kureyşi de 14 Ekim’de Suriye’nin güneyindeki Dera vilayetinde bulunan askeri muhaliflerin düzenlediği operasyonda öldürüldü.

28 Aralık 2022: Türkiye-Rusya-Esed rejiminin savunma bakanları ile istihbarat liderleri, Moskova’da bir ortaya geldi.

27 Ocak 2023: Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü (KSYÖ), Suriye’de Nisan 2018’de Doğu Guta’nın Duma ilçesinde klor gazıyla 43 kişinin öldüğü kimyasal silah saldırısından Esed rejiminin sorumlu olduğunu açıkladı.”