Küresel ve mahallî krizler son periyotta iktisatların önündeki en büyük imtihanlar oldu

Kovid-19 salgınıyla başlayan, Rusya-Ukrayna Savaşı, global besin ve güç krizleri ile bunlara bağlı fiyat artışlarıyla devam eden süreç dünya ekonomileri için adeta imtihana dönüşürken Türkiye, bunların yanında tıpkı devirde spekülatif kur atakları, zelzele ve sel üzere doğal afetlerin tesirleriyle uğraş etmek durumunda kaldı.

AA muhabirinin derlediği bilgiye nazaran, küresel iktisat, Amerika-Çin tansiyonların tesirini bertaraf edemeden, 2020 yılında evvel Kovid-19 salgınından etkilendi. Takip eden yıllarda Rusya-Ukrayna Savaşı ve beraberinde gelen global besin ve güç krizleri, maliyetlere de yansıyan sınamalara dönüştü.

Türkiye iktisadı, bu badirelerin yanında bir de kur atakları, iklim değişikliği nedeniyle yurdun farklı yerlerinde tesirli olan doğal afetler ve son olarak asrın felaketi olarak nitelendirilen Kahramanmaraş merkezli sarsıntılarla ortaya çıkan yıkımın yansımalarıyla uğraş yürüttü.

Ülkelerin hudutlarını kapatmak zorunda kaldığı, üretim yerlerinin kapılarına kilit vurduğu, insani ve toplumsal sıkıntıların yanı sıra ağır ekonomik sonuçlara yol açan Kovid-19 salgının başladığı 2020 yılından bu yana yaşanan gelişmeler Türkiye iktisadını kuvvetli siyasetler üretmeye yöneltti. Salgın periyodunda iş dünyasına sağlanan kefalet dayanakları, yeni iş modeli tahlilleri, alınan sıhhat önlemleri sayesinde hizmet kesimi ayakta kalırken endüstrinin çarkları döndü.

Salgının tesirlerinin azalmaya başladığı ve ekonomik toparlanmanın sürdüğü 2021 yılı sonunda spekülatif kur ataklarıyla karşılaşan Türkiye iktisadı, bunlara da kur muhafazalı mevduat ve katılma hesabı (KKM) uygulamalarıyla karşılık verdi. Hazine ve Maliye Bakanı Nureddin Nebati’nin uyumunda uygulanan KKM sistemi sayesinde döviz kurlarındaki yüksek volatilitenin önüne geçilirken yatırımcılar kurlara endeksli manipülasyonlara karşı müdafaaya alınmış oldu.

Salgının akabinde savaş istikrarları sarstı

Tüm dünya şimdi salgının tesirini yeni yeni üzerinden atmaya başlarken bu kere Rusya-Ukrayna Savaşı tüm istikrarları alt üst etti. “Dünyanın tahıl ambarı” olarak nitelendirilen Ukrayna’dan sevkiyatlar bir mühlet büsbütün durdu. Çatışmalar sürdükçe artan global besin krizine bağlı olarak fiyatlardaki artış, ülkeleri enflasyon meselesiyle yüzleştirdi. Avrupa Birliği (AB) ülkelerinin, Rusya’dan deniz yoluyla taşınan dizel ve sıvı yakıt (fuel-oil) üzere çeşitli rafineri petrol eserlerine yönelik ithalat yasağı ve bu eserlere tavan fiyat uygulaması da güç krizini derinleştirdi. Hem güç tedariki hem de besin sevkiyatındaki çıkmazlar dünya çapında milyonlarca insanın besin kıtlığı sebebiyle hayatını kaybetmesi riskini gündeme getirdi. Global besin krizindeki bu akut durum, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın “lider siyaseti” olarak nitelendirdiği görüşmeleri sonucunda Tahıl Koridoru Muahedesi ile tahlile kavuştu.

Türkiye, tüm bu global darboğazların yaşandığı periyotta, yangın, sel üzere doğal afetlerle uğraş ederken asrın felaketine yol açan Kahramanmaraş ve Hatay merkezli zelzelelerde can kayıplarının yanı sıra altyapı, konut, toplumsal alanlardaki fiziki varlıklarda ağır ekonomik sonuçlar da ortaya çıktı. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığının hazırladığı raporda, Kahramanmaraş ve Hatay merkezli zelzelelerin yol açtığı felaketin Türkiye iktisadı üzerindeki toplam yükünün yaklaşık 2 trilyon lira (103,6 milyar dolar) seviyesinde olduğu iddiası yapıldı. Türkiye yaraları sarmaya devam ederken bir yandan hasar gören altyapıları onarıp öteki yandan zelzelede konutunu kaybeden vatandaşlar için kalıcı konutlar yapıyor. Öte yandan depremzedelere birebir ve nakdi dayanakların de sağlandığı bu devirde, emeklilikte yaşa takılanlar (EYT), SGK çalışanlarının teşviki, aile takviye programları, borç yapılandırma düzenlemeleri, emekli maaşlarında artışlar üzere ekonomik manada birçok mevzu da hayata geçiriliyor.

“Tabloyu tümden değiştirecek bir potansiyelin önü açıldı”

İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Sefer Şener, AA muhabirine, son 10 yıldır yaşanan global gelişmelerin alışılagelmiş birçok davranışı ortadan kaldırdığını belirterek, 2017 yılında başlayan Amerika ile Çin ortasındaki ticari ve siyasi gerginliklerin, çabucak akabinde dünyayı derinden etkileyen Kovid-19 salgınıyla en üst seviyeye ulaştığını söyledi.

Özellikle salgının dünyayı ekonomik açıdan yeni davranış kalıplarına ittiğine dikkati çeken Şener, global ve bölgesel manada yeni ekonomik örgütlenmeler, yeni ittifaklar ve tedarik zinciri halkalarında büyük kırılmalar yaşandığını bildirdi.

Şener, salgın hasebiyle uygulanan genişlemeci para siyasetlerinin ABD ve dünya için enflasyonu büyük bir sorun haline getirdiğine işaret ederek, evvel besin akabinde da güç fiyatlarında büyük artışlar yaşandığını, tedarik zorlukları da eklenince global çapta büyük bir enflasyonla karşılaşıldığını anlattı.

Ardından gelen Rusya-Ukrayna Savaşı’nın süreci daha da içinden çıkılmaz bir hale getirdiğini söz eden Şener, şöyle konuştu:

“Bu kadar büyük problemlerin yaşandığı son üç yıllık devirde bilhassa makro açıdan Türkiye iktisadı birçok alanda müspet ayrışmayı başarmıştır. Pandemi ve Rusya-Ukrayna Savaşı nedeniyle global çapta ekonomiler küçülürken Türkiye iktisadı büyümesini devam ettirmeyi başaran nadir ülkelerden biri olmuştur. Türkiye 2020’de yıllık yüzde 1,9, 2021’de yüzde 11,4 ve 2022’de yüzde 5,6 büyüme kaydetmiştir. Türkiye pandemi ve sonrasında üretime orta vermemiş, ihracatta 250 milyar dolar düzeyleri aşılarak yıllık bazda yüzde 25’lere varan bir ihracat büyüme trendi yakalanmıştır. Ayrıyeten bu devirde sanayi üretimi de sürat kesmemiştir. Pandemi periyodunda değerli istihdam düzenlemelerine imza atılmış, insanların işlerini kaybetmemesi için kısa çalışma ödeneğinden işten çıkarma yasaklarına ve fiyatsız müsaade uygulamalarına kadar birçok tedbir alınmıştır. Üretim ve istihdamın sürat kesmemesi için birçok yeni enstrüman geliştirmiştir. Türkiye pandemi sürecine en süratli tepki gösteren ve muvaffakiyet elde eden ülkelerden biri olmayı başarmıştır. Türkiye yürüttüğü siyasetle Rusya-Ukrayna Savaşı’na da dünyada en müspet katkı sağlayan ülke olmuştur. Türkiye’nin Tahıl Koridoru oluşturmadaki çaba ve başarısı dünyayı büyük bir besin ve tedarik krizinden çıkarmayı başarmıştır.”

Şener, ayrıyeten Karadeniz’de bulunan yeni doğal gaz rezervleri ve Türkiye’yi dünya açısından değerli bir doğal gaz merkezi haline getirme uğraşlarının, ekonomik manada ülkenin yeni bir güç kaynağı oluşturmasına yol açtığına dikkati çekerek, “Bulunan rezervlerin uzun vadeli ekonomik tesirleri Türkiye’ye olumlu katkı sağlayacaktır. Cari açığın finansmanı, enflasyona katkı, uzun vadede yurt dışından borçlanma gereksiniminin azaltması, Türkiye iktisadının daha dirençli hale gelmesi, yapılan yatırımların istihdamı artırması, yeni kontratlarda pazarlık gücünün artması, ihracatta daha rekabetçi hale gelinmesi, gaz fiyatlarının belirlendiği bir merkez oluşturulması üzere orta ve uzun vadede ekonomik tabloyu tümden değiştirecek bir potansiyelin önü açılmıştır. Türkiye yalnızca gücün topraklarından transit geçirildiği bir ülke değil, güç, ticaret ve lojistik merkezi olması olma yolunda başarılı bir ülkedir. Güç bağımsızlığı ekonomik ve siyasi güç ve bağımsızlık için değerli bir kriterdir.” dedi.

Türkiye’nin son devirde zelzele başta olmak üzere afetlerle de büyük bir çaba içinde olduğunu anımsatan Şener, bu manada değerli adımlar atıldığını lisana getirdi.

Şener, EYT üzere çok uzun yıllara dayalı sıkıntıların tahlili, çalışanların gelir durumlarının artırılması gayretlerinin da dikkate bedel olduğuna işaret ederek, bütün bunların yanında üretim, istihdam ve ihracat odaklı bir siyaset benimsenmiş olmasının toplumun refahına ilerleyen etaplarda değerli katkılar sağlayacak bir yol haritasını oluşturduğunu kaydetti.

“Üretimi, gerçek ekonomiyi finansal sistemle istikrarlı yürütenler yanlışsız patikada”

İstanbul Arel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Cüneyt Dirican da 2000 yılı sonrası teknolojik ivmelenme ve 2008 global finansal kriz ile “siyah kuğu” olarak isimlendirilen ekstrem risklerin sıkça yaşandığı ve yaşanacağı bir periyoda girildiğini söyledi.

Dirican, 20. yüzyılın başındaki 3. Sanayi İhtilali ve 1. Dünya Savaşı’nı takip eden 1929 Buhranı sonrası iktisatların talep taraflı meseleler yaşadığını, 21. yüzyılın başındaki 4. Sanayi İhtilali, Orta Doğu’daki sıkıntılar ve Rusya-Ukrayna Savaşı ile artan nükleer savaş riskinin, 2020 Kovid-19 salgını, global enflasyon ve bankacılık kriziyle devam ettiğini, iktisatların arz istikametli sorun yaşadığını anlattı.

“Üretimi, gerçek ekonomiyi finansal sistemle istikrarlı bir halde yürütenler yanlışsız patikada. Global iktisatta birçok değişimler yaşanacak.” diyen Dirican, İsviçre, Japonya, İngiltere merkez bankaları ve Fed’in bilançolarında da görülen tahvil faizlerindeki son dalgalanmalara dikkati çekti. Dirican, Fed’in ve ABD hazinesinin artan faiz yükünün gelişmiş iktisatların bütçe açıkları, yapışkan enflasyon süreci ve sıkıntısının gelecek yıllara daha fazla yayılacağını bildirdi.

Dirican, “Önümüzdeki periyotta cari istikrar makas farkını hangi prosedürle gidereceğimiz, finansal iktisatla mi, üretim iktisadıyla mi istikrara gelmeye çalışacağımızı bizlere gösterecek.” diye konuştu.