İran-Suudi Arabistan uzlaşısı Yemen’deki savaşın geleceğini nasıl tesirler?

Dr. Bilgehan Alagöz, İran ve Suudi Arabistan’ın Yemen’deki iç savaşa tesirlerine ve uzlaşma sonrası durumun savaşa yansımalarına dair bir değerlendirmeyi AA Tahlil için kaleme aldı.

***

10 Mart 2023’te, Çin’in konut sahipliğinde gerçekleşen toplantıda 7 yıllık bir kesintinin akabinde İran ve Suudi Arabistan diplomatik bağlarını tekrar tesis etmeye karar verdi. Esasen iki ülke ortasındaki görüşmeler Nisan 2021’de Irak ve Umman’ın arabuluculuğunda başladı. 5 çeşit halinde yapılan görüşmeler her iki ülkenin de faal olduğu Yemen krizi konusunda tıkandı. Münasebetiyle İran ve Suudi Arabistan uzlaşmasının Yemen’e yansımalarının ne tarafta olacağı hususu memleketler arası toplumun merak ettiği temel bahis oldu.

Yemen’deki iç savaşın art planı

Ocak 2011’de Arap Baharı’nın bir devamı olarak Yemen’de başlayan olaylarla bugüne kadar süren iç savaşın temelleri atıldı. Yemen’de durumun daha karmaşık bir hale gelmesi ve sürece İran ve Suudi Arabistan’ın dahil olmasından ötürü 2014-2015 yılları değerli bir dönüm noktasıdır. Eylül 2014’te Ensarullah olarak da bilinen ve Şiiliğin Zeydi koluna mensup Husilerin başşehir Sana’yı ele geçirmesiyle birlikte Suudi Arabistan, İran’ın Husileri desteklediği tarafındaki tezlerini yüksek sesle lisana getirmeye başladı. 2015 yılına gelindiğindeyse Husilerin başlattığı protestolar, devlet kurumlarını denetim altına alma etabına geldi. Buna istinaden, periyodun Cumhurbaşkanı Abdurabbu Mansur Haydi, 25 Mart 2015’te Birleşmiş Milletler’e (BM) bir mektup yazarak Husilerin ilerleyişinin bir darbe olduğunu ve bu durumun BM Antlaşması’nın 51. unsuru ve Arap Birliği mutabakatlarına ters olduğunu belirtti. Haydi BM’den, bunu durdurmaya istekli ülkelerin askeri müdahalesine yetki veren bir karar almasını istedi. Bu gelişmelerin üzerine Suudi Arabistan liderliğinde 10 ülkeden oluşan koalisyon gücü 26 Mart 2015’te Yemen’e askeri operasyon başlattı. Böylece Yemen’deki olaylar bir iç savaş olmanın ötesine geçip İran ve Suudi Arabistan ortasında yaşanan en kıymetli vekalet savaşlarından biri haline geldi.

İran ve Suudi Arabistan için Yemen’in önemi

Bu bağlamda İran ve Suudi Arabistan’ın Yemen’e stratejik açıdan farklı değerler atfettiğini belirtmek gerekiyor. İran dış siyasetinin en değerli ögesini Irak, Suriye, Lübnan ve Filistin’i kapsayan ve “direniş ekseni” olarak tanımlanan bir bölge oluşturuyor. Yemen ise İran’ın bölgedeki en değerli rakiplerinden biri olan Suudi Arabistan’a karşı stratejik üstünlük sağlayabileceği bir ülke pozisyonundadır. Çünkü İran’a nazaran, Yemen kıyılarından Kızıldeniz’in çıkışına kadar olan bölgenin büyük bir kısmında nüfuz kurmak mümkündür ve Aden Körfezi’ne hakim olmak, kıymetli petrol yollarını denetim etmek demektir. Hürmüz Boğazı’nı elinde bulundurarak Basra Körfezi’ndeki petrol geçişini kontrol altında tutan İran, Husilerle kurduğu münasebet üzerinden Yemen’in kuzeyinde de tesir oluşturmayı hedefliyor ve böylece güç yollarını kendi himayesi altına almayı arzuluyor.

İran’ın Husiler üzerinden Yemen’de sağladığı nüfuz, Suudi Arabistan açısından önemli bir tehdit olarak görülüyor. Zira Suudi Arabistan, İran’ın bu kadar bir güce sahip olmasını kendi çıkarları açısından risk olarak algılıyor. Suudi Arabistan, Yemen ile 1800 kilometrelik bir hududu paylaşıyor. Bu nedenle, Yemen’deki rastgele bir siyasi yahut ekonomik istikrarsızlık ya da İran üzere bölgesel bir rakibin Yemen’de güç elde etmesi, hudut güvenliği de dahil olmak üzere pek çok hususta Suudi Arabistan’ı direkt etkileyecek bir ulusal güvenlik hususudur. Münasebetiyle Yemen, İran için ikincil bir mevzu iken Suudi Arabistan için birincil bir husustur.

Ayrıca İran’ın nükleer programından dolayı maruz kaldığı ekonomik yaptırımların tesiriyle ekonomik meşakkatler yaşadığını da belirtmek gerekir. İran, kendisi için daha öncelikli alanlar olan Suriye ve Irak’taki askeri harcamaların maliyetini fakat karşılayabiliyor. Keza Güney Kafkasya’daki gelişmeler de İran için giderek daha kıymetli hale geliyor. Bu noktada Yemen’e maddi takviye vermek, İran için karşılanması maliyetli bir hale geliyor. Münasebetiyle İran ve Suudi Arabistan’ın Yemen’e olan bakış açıları ortasındaki farkları tüm bu konular ekseninde kıymetlendirmek gerekir.

İran-Suudi Arabistan uzlaşması sonrası Yemen

10 Mart’ta yapılan İran-Suudi Arabistan uzlaşmasına dönecek olursak resmi mutabakat metninde Yemen’i direkt zikreden bir söz olmadığını belirtmek gerekiyor. Fakat metindeki “Üç ülke de bölgesel ve milletlerarası barış ve güvenliği sağlamaya yönelik her türlü çabayı gösterecek.” halinde yer alan unsurla Yemen’in kastedildiği memleketler arası etraflarda gündeme geldi. Gerçekten mutabakatın çabucak akabinde hem Husilerin hem de Suudi dayanaklı hükümetin muahedeye dair olumlu açıklamalar yapması, İran-Suudi Arabistan uzlaşmasının Yemen’de yapan bir sürecin başlamasında tesirli olacağını gösteriyor.

Ancak süreçle ilgili değerli kırılganlıklar kelam konusu. Yemen’de BM arabuluculuğuyla taraflar ortasında 2 Nisan 2022’de ilan edilen ateşkes, 2 Ekim 2022’de sona erdi ve taraflar ortasında şimdi yeni bir ateşkes muahedesi imzalanmadı. Hasebiyle Yemen’de hala hassas bir taban kelam konusu. Bu noktada İran ve Suudi Arabistan ortasında varılan uzlaşmada Yemenli mahallî aktörlerin bulunmaması değerli bir eksiklik. Çünkü rastgele bir muahedeyi sürdürülebilir kılmak için lokal ögelerin varlığı kritik bir kıymete sahiptir. Bu bağlamda Suudi Arabistan bu eksikliği gidermek için kıymetli bir teşebbüste bulundu ve 9 Nisan 2023’te Suudi Arabistan’ın Yemen Büyükelçisi Said el-Cebir ile İran takviyeli Husilerin Yüksek Siyasi Kurul Lideri Mehdi el-Meşat bir ortaya geldi. Suudi Arabistan Yemen’deki lokal müttefikleriyle de bir ortaya gelmek suretiyle bir yol haritası çıkararak Yemen’de somut bir sonuç çıkmasında kararlı olduğunu gösterdi. Öteki bir değerli gelişmeyse 16 Nisan’da Husilerin bir açıklama yayınlayarak Yemen merkezi hükümetiyle bir mahkum takası mutabakatı yapılmasının gündemde olduğunu açıklamasıyla gerçekleşti.

Olası senaryolar

Bugün Husiler, nüfusun birçoklarının ikamet ettiği başşehir Sana dahil kuzeydeki dağlık bölgeleri sıkı bir halde denetim ederken Suudi Arabistan’ın Yemenli müttefikleri pek çok bahiste bölünmüş durumda. O sebeple Suudi Arabistan’ın önceliği ülke limanlarının ve yollarının büsbütün açılması üzere somut bahislerdir. Bu somut kazanımlar gerçekleşirse, Suudi Arabistan Husilerle ülkenin siyasi geleceği hakkında görüşmeyi ve Yemen içindeki tüm aktörlerin desteklediği 2 yıllık bir geçiş periyodu öngörüyor. Lakin Husilerin buna olumlu bir karşılık verip vermeyeceği, en kıymetlisi İran’ın bu süreçte sabote edici bir hal sergileyip sergilemeyeceği belirsizliğini koruyor.

Yemen’deki hadiseler birinci başladığı andan itibaren öbür Kuzey Afrika ve Orta Doğu ülkelerinden farklı bir halde ilerledi. Çünkü burada yalnızca demokrasi ve ıslahat talep eden halk ve onun karşısında yer alan iktidar ortasındaki gayret ve bunlarla iltisaklı kümeleri destekleyen dış güçler bulunmuyor. Yemen’de birebir vakitte siyasi seçkinler ortasındaki rekabete dayalı bir iç karışıklık da kelam mevzusudur. Hükümet yetkilerinin ülkedeki çeşitli aşiretler ortasında paylaşıldığı Yemen’de, siyasi ve toplumsal tesire sahip ailelerin nüfuz gayreti bilhassa 2011’deki olayların başlangıcında epey tesirli oldu ve bu durum farklı boyutlarda hala devam ediyor. Münasebetiyle İran ve Suudi Arabistan, Yemen’deki uyuşmazlığın temel aktörleri olmaktan fazla savaşın derinleşmesini sağlayan dış aktörlerdir. Bu bağlamda Yemen’de kalıcı bir tahlilin olması için bu 2 dış aktörün uzlaşma sağlaması kıymetli olduğu kadar lokal aktörlerin barışı ne oranda istediği de değerlidir. Görünen o ki Suudi Arabistan Yemen’de kalıcı bir tahlili kendi ulusal güvenliği için hayati görüyor ve bunun da lokal aktörler ortasındaki istikrarlar yoluyla sağlanacağının şuurunda. Lakin İran’ın kısa vadede Suudi Arabistan ile sağladığı uzlaşmaya sadık kalacağı öngörülebilir bir durum iken uzun vadede Yemen’e dönük yapan bir tavır içinde olup olmayacağı istikametinde şimdi net bir gösterge bulunmuyor.

[Dr. Bilgehan Alagöz, Marmara Üniversitesi SBF Milletlerarası Münasebetler Kısmı Öğretim Üyesi & İran Araştırmaları Merkezi (İRAM) Kıdemli Uzmanı]

*Makalelerdeki fikirler muharririne aittir ve Anadolu Ajansının editöryal siyasetini yansıtmayabilir.