Çok kutuplu yeni bir Orta Doğu’ya gerçek

Suudi Arabistan ve İran ortasında 7 yıl ortadan sonra diplomatik münasebetleri tekrar başlatan muahedenin Çin himayesinde gerçekleşmesi, Orta Doğu’da ABD’nin hegemonyasını azaltacak çok kutuplu yeni bir sistemi getirecek dönüşümün başlangıç noktası olarak bedellendiriliyor.

Suudi Arabistan ve İran, kısa bir mühlet evvel sürpriz bir adımla, diplomatik ilgileri yine başlatma konusunda muahedeye vardıklarını duyurdu. Riyad ve Tahran ortasında sağlanan mutabakat, Çin’in himayesinde gerçekleşmemiş olsaydı tahminen de bu kadar gündem olmaz ve ilgi çekmezdi.

Suudi Arabistan-İran mutabakatının, Çin himayesinde sağlanması Washington’da şok tesiri yaratan bir sarsıntıya yol açtı. ABD, Pekin’in arabuluculuğunda yapılan bu muahedenin stratejik çıkarları için olumsuz sonuçlara yol açacağını biliyor. Hakikaten muahede, epey karmaşık ve kıymetli denklemlere sahip Orta Doğu’da olduğu üzere bilhassa de global ekonomi üzerinde tesiri olacak deniz güzergahları ve güç güvenliğini ilgilendiriyor.

Orta Doğu’da büyük dönüşümlerin habercisi gelişmeler, Washington’un askeri ve diplomatik varlığını azaltmasının akabinde Rusya ve Çin’in bölgeye önemli manada nüfuz etmesiyle başladı. Bölgedeki bu jeopolitik dönüşümlerin, Orta Doğu’da uzun vadede Washington’un hegemonyasını zayıflatacağı ve çok kutuplu yeni bir sistemin ortaya çıkmasına yol açacağı öngörülüyor.

Aslında büyük dönüşümler, Rusya-Ukrayna savaşının başlaması ve üstün güçler ortasındaki rekabetin kızışmasıyla sürat kazandı. Rusya’nın Ukrayna’ya açtığı savaş ayrıyeten, Batı ülkeleri ile stratejik rakipleri olan Çin ve Rusya ortasında Orta Doğu’ya nüfuz rekabetinin krizini de derinleştirdi.

Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkeleri de Batı ülkelerine baskı kuracak yeni faktörlerin varlığıyla kendilerini daha güzel hissetmeye başladılar. Hakikaten bu, İsrail’in yanı sıra Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri’nin (BAE) Ukrayna savaşında Batı ülkelerinin Rusya’ya karşı duruşu benimsemeye yanaşmama tarafında sergiledikleri tavırda açıkça görüldü.

Bölgede çok kutuplu yeni bir sistemin kurulması halinde Avrupa ülkelerinin daha faal bir rol üstlenmelerine de fırsat doğar. O denli ki Orta Doğu’nun tek güç hegemonyasından çıkmasıyla Avrupa’nın çıkarlarını ilerletmesini sağlayacak etkin rol üstlenmesi için alan açılacak.

Çin, Orta Doğu güvenlik sisteminde stratejik bir ortak haline geldi mi?

Pekin idaresinin Orta Doğu’da stratejik bir rolü üstlenmeye dair ağır uğraşları bilinmeyen değil. Hatta Çin, 21. yüzyılda ABD’ye jeopolitik alanda meydan okuma konusunda önemli bir ilerleme de kaydetmiş durumda.

Suudi Arabistan-İran mutabakatı da bu bağlamda gibisi görülmemiş tarihi bir dönüm noktası görülüyor. Hakikaten Riyad ile Tahran’ın 7 yıl ortadan sonra diplomatik ilgileri yine başlatma mutabakatı, Orta Doğu’da tahminen de dünyada Çin periyodunun başlangıç noktası olarak kayıtlara geçebilir.

Bu nedenle Çin dış siyasetindeki stratejik dönüşümün bir gecede oluşmadığı, Washington’un bölge ülkelerine yönelik yükümlülük ve taahhütlerini yerine getirmemesi ve 2003 yılında Irak’a yönelik işgalin akabinde oluşan stratejik boşluğu doldurmamasının bir sonucu olarak bedellendiriliyor.

Çin, ABD’nin elindeki askeri güç ve tecrübelere sahip olmadığı için Washington’la bu hususta rekabet edebilecek durumda değil. Lakin ABD kendi başına bölgeden uzaklaşarak meydanı Çin’e bırakmış oldu.

Çok kutuplu yeni bir dünya sistemini arama sebepleri

Washington Post gazetesinde yer alan bir haberde, eski ABD Dışişleri Bakanı Henry Kissinger’in “Çin’in barış kurucusu olarak rol aldığında bölgedeki memleketler arası diplomasinin referans çerçevesinin değişeceğini” söylediğine dikkati çekiliyor. O durumda, halihazırda bölgedeki barış mutabakatlarına arabuluculuk edebilecek güçte olan tek ülke ABD’nin hegemonyasını kaybedeceğine işaret ediliyor. Gerçekten Çin de Orta Doğu’ya artık nüfuz etme istikametinde bir ilerleme kaydetmiş durumda.

Çin’in halihazırdaki bölgesel rolü sebebiyle İsrail kararlarının daha fazla karmaşık hale geldiği belirtiliyor. Gerçekten Tel Aviv idaresinin İran’a baskı kurmak için adım atmak istediğinde Çin’in çıkarlarını da dikkate alması gerekiyor. Pekin ve Tel Aviv ortasındaki güçlü alakalar de bunu gerektiriyor.

ABD’nin pek çok ortağı, son yıllarda memleketler arası bağlantılarını gözle görülür ve istikrarlı bir halde çeşitlendirmeye başladı. Yalnızca Orta Doğu’da Bahreyn, Mısır, Kuveyt, Katar, Suudi Arabistan, BAE ve Türkiye, Çin merkezli siyasi, ekonomik ve güvenlik kümesi Şanghay İşbirliği Örgütü’nün (ŞİÖ) mevcut yahut potansiyel diyalog ortağı pozisyonunda.

SİÖ; dünya nüfusunun yaklaşık yarısını ve Avrasya kara kıtasının yaklaşık beşte üçünü oluşturan üyeleriyle dünyanın en büyük bölgesel siyasi ittifakı. Çoklukla batı ittifakının rakibi “Doğu İttifakı” yahut “Doğu’nun NATO’su” olarak tanımlanıyor.

Ayrıca Arjantin, Endonezya, Meksika, Türkiye, İran üzere kimi ülkeler geçen sene BRICS kümesine (Brazilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney Afrika) katılmayı istediğini belirtti. Hatta Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, 2018’de Güney Afrika Cumhuriyeti’nin Johannesburg kentinde 10’uncusu düzenlenen BRICS Tepesi’ne katıldı.

BRICS, çok kutuplu bir dünya nizamını güçlendirmek için çalışıyor, klâsik batılı güçlerin hegemonyasına meydan okuyor ve dünyanın en süratli büyüyen ekonomilerine sahip bir küme ülkeyi çatısı altında topluyor. Bu ülkeler, dünyanın kara alanının dörtte birini ve dünya nüfusunun yaklaşık yüzde 40’ını oluşturuyor. Ayrıyeten dünyanın gayrisafi yurt içi hasılasının yüzde 25’ini oluşturan bu ülkeler, gelecekte kendi ortalarında bir birlik ya da siyasi kulüp oluşturmaya çalışıyor.

Çok kutuplu bir Orta Doğu’nun teşekkülünde yaşanabilecek zorluklar

Enerji alanında uzman Haydi Fethullah, OPEC’in 2016’da OPEC+’ya dönüşmesinin Suudi Arabistan’ın “petro-dolar” bölgesinden uzaklaşması, petrol dışı piyasaya faal formda iştiraki için taban hazırladığını tabir etmişti.

Bu çerçevede 2019’da dolar dışında farklı para üniteleriyle petrol ticaretini keşfetmeye koyulan Suudi Arabistan, 2022’de ise Çin ile yuan üzerinden petrol ticareti seçeneklerini önemli biçimde değerlendirmeye başladı.

Riyad’ın yeni güç vizyonundan kaynaklanan siyasetler, Suudi Arabistan’ın güvenliğini uzun müddettir destekleyen siyasi mutabakatlarda şimdiden çatlaklar oluşturdu.

Ancak bu gelişmeler, ABD’nin bölgeden çekilme kararında geri adım atmasına katkı sağlamak yerine Körfez’in güvenliğini öncelikler listesinden çıkaran Washington’un pozisyonunu pekiştirdi.

Kaya gazı çıkarmanın ABD’yi Riyad’ın petrolünü öncelikler listesinden çıkarmaya sevk ederken, Suudi Arabistan güvenlik karşılığında petrole alternatif bir denklem kuramadı. Bunun sonucunda Yemen’deki İran takviyeli Husiler, 2021 ve 2022’de Suudi Arabistan’ın kıymetli petrol tesislerine ataklar düzenleyebildi.

Suudi Arabistan, ülkenin ulusal petrol şirketi Saudi Aramco aracılıyla güç kesiminde Çin yatırımlarının önünü açması ise siyasi ve güvenlik sahnelerindeki karmaşıklığı daha da artırdı. ABD’li özel şirketleri bu yatırımlara paydaşlık etmesi bile durumu çok değiştirmedi.

Riyad idaresi, güvenlik siyaseti ile güç kesimindeki karar alma sürecini gözden geçirmeye yeltendiğinde, süregelen memleketler arası nüfuz düzenlemelerinin bir sonucu olarak kimi önemli dertlerle karşı karşıya kalıyor.

Çin’in “People’s Daily” gazetesinin haberinde, Pekin’in Orta Doğu siyasetinin, ülkenin özel çıkarlarını merkeze almadığını; Orta Doğu’da tek kutuplu hegemonya peşinde koşan her ülkeye karşı olduğunu savundu. Bu, bölgedeki çok kutupluluk modelinin Çin’in lehine olacağı ve Pekin’in stratejik alanının genişlemesine yol açacağı manasına geliyor.

Bu görüşten hareketle, Çin, Arap ülkelerinin egemenliğine hürmet gösterme mazeretiyle ve ortak kalkınma arayışı temelinde Orta Doğu’da çok kutupluluğu teşvik etmeye çalışıyor.

Çin halihazırda güçlü bir ticaret ortağı üzere görünebilir lakin ABD’nin bölgede bıraktığı stratejik boşluğu hala tek başına dolduramaması, bölge ülkelerini daima alternatif arayışlara sevk ediyor ve bu da çok kutuplu bir Orta Doğu manasına geliyor.