Çizgisiyle Türk karikatüründe iz bırakan karikatürist: Turhan Selçuk

Abdülcanbaz’ı karikatür dünyasına kazandıran Turhan Selçuk, vefatının 13. yılında yad ediliyor.

Yazısız karikatürleriyle gerisinde iz bırakan Selçuk, Girit göçmeni, subay Mehmet Kasım Selçuk ile Hikmet Selçuk’un oğlu olarak 1922’de Muğla’nın Milas ilçesinde doğdu.

Gazeteci müellif İlhan Selçuk ile Ülfet Ertel’in ağabeyi olan usta çizer, babasının mesleği hasebiyle çocukluğunu farklı kentlerde geçirdi.

Adana’da bisikletle okula giderken geçtiği çamurlu yollardan etkilenip çizdiği bir karikatürü, sınıf arkadaşlarının ısrarıyla Türk Kelamı gazetesine götüren Selçuk’un çizimi beğenilerek gazetede yayınlandı. Gazete yöneticilerinin talebiyle nizamlı olarak çizimlerini gazeteye yollayan karikatürist, 1941’de Adana Erkek Lisesinden mezun oldu.

Selçuk’un karikatürleri daha sonra İstanbul’da Kırmızı Beyaz ve Şut spor mecmualarında yayınlanmaya başladı.

İstanbul’da Diş Tababeti Mektebine 1942’de başlayan sanatçı, karikatüre ilgisi ve gazetelere çizdiği karikatürler hasebiyle okula devam etmedi. Başarılı çizer, 1948’de İstanbul Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Kısmına kaydoldu lakin bu okuldaki eğitimini de tamamlamadı.

Refik Halit Karay’ın çıkardığı Aydede’nin baş çizeri oldu

Akbaba mecmuasının takımına 1943’te giren Selçuk, 1945’te bir mühlet Tasvir gazetesinde karikatürist ve ressam, 1948-1949’da ise Refik Halit Karay’ın çıkardığı Aydede’de baş çizer olarak çalıştı.

Turhan Selçuk, 1949’da Yeni İstanbul gazetesinde baş çizerlik vazifesini üstlenoi ve karikatürleri birinci sayfada yayımlandı. Tıpkı gazetede karikatürün tarihi sürecini irdeleyen ve grafik mizah anlayışını savunan yazılar kaleme aldı.

İlk standını 1951’de açan usta çizer, kardeşi İlhan Selçuk ile 1952’de okuyucuya sunduğu 41 Buçuk isimli mecmuayı 15 sayı çıkardı.

Selçuk, Yeni Gazete ve Akşam gazetelerinin akabinde 1953’te Milliyet’te çalışmaya başladı. Tıpkı yıl birinci karikatür albümünü “Karikatür” ismiyle okuyucuya sunan çizer, 1954 sonunda Milliyet gazetesinin baş karikatüristi oldu. Başarılı karikatürist, çizgi stilini geometrik formlara dönüştürdü.

Turhan Selçuk, 1954-1961 ortasında Akis için karikatürler çizmeye devam etti, İlhan Selçuk ile 1956’da, yazısız karikatür anlayışını benimseyen Dolmuş isimli mizah mecmuasını çıkardı.

Abdülcanbaz’ı Abdi İpekçi’nin isteğiyle çizmeye başladı

İlk sefer Milliyet gazetesinde yayımlanan ve okuyucular tarafından çok beğenilen Abdülcanbaz karakterini, Abdi İpekçi’nin ısrarıyla 1957’de çizmeye başlayan sanatçı, karaktere ait 1972’de yaptığı bir açıklamada, “Ben Abdülcanbaz’ı kahramanlık ötesi kaba kuvvetten güç alan, yozlaşmış bir çizgi roman cinsinden ayırıp arıtmak istedim. Bir roman ya da kıssa anlatımının sanat pahasını katarak, bunu grafik sanatın çizgi gücüyle de besleyerek kişiliğini bulması yolunda çalıştım.” sözlerini kullanmıştı.

Turhan Selçuk, çizgi üslubundaki besbelli sadeleşme ve artan grafik seviyesine ait ise şu bilgileri vermişti:

“1950 sonrası, Saul Steinberg bir atak yapmış, grafik mizahı Avrupa’dan Amerika’ya kadar götürmüştü. Avrupalı karikatürcüler, onun açtığı yoldan yeni aralıklara ulaşmaya çalışıyordu. Bu yeni yolda kişiliğimi bulma gayretine yönelik çalışmalara başladım. Evvelce yuvarlak çizgilerle çalışıyordum. Sonra çizgilerimi köşeleştirdim. Daha sonra yuvarlak ve köşeli çizgileri birlikte kullanmaya başladım. Bir orta çok sert, çok düz çizgilerle çalıştım. Lakin sadelikten hiç ayrılmadım.”

Uzun yıllar Milliyet, Cumhuriyet, Akşam ve Yeni İstanbul gazetelerinde yer alan Abdülcanbaz, 1970’li yıllarda Mehmet Benli, 1980’lerde de Milliyet Yayıncılık tarafından albüm olarak yayınlandı. Turhan Selçuk, 1987’de emekliye ayırdığı Abdülcanbaz’ı, 1994’te yine çizmeye başladı.

Çok sevilen Abdülcanbaz, tiyatro ve sinemada da canlandırıldı, ayrıyeten 1991’de PTT tarafından basılan bir posta pulunda kullanıldı.

Selçuk, 1983’te “Yılın Karikatürcüsü” seçildi

Usta karikatürist, 1969’da Semih Balcıoğlu ve Ferit Öngören ile Karikatürcüler Derneğini kurdu, 1983’te Gazeteciler Cemiyeti tarafından “Yılın Karikatürcüsü” seçildi.

Türkiye ve Avrupa’da birçok müzede karikatürleri sergilenen Selçuk’un “İnsan Hakları” bahisli karikatür standı Avrupa Kurulunun teklifiyle birinci defa 1992’de Strasbourg’da açıldı ve 1997’ye kadar dünyanın birçok ülkesinde sergilendi. “Barış ve Kitap” bahisli karikatürü 1992’de Avrupa Kurulunun başlattığı kitap okuma kampanyasının afiş ve logolarında kullanıldı.

Çizer Turhan Selçuk, 11 Mart 2010’da İstanbul’da tedavi gördüğü hastanede hayatını yitirdi.

Selçuk’un yurt içinde ve dışında aldığı ödüllerinden kimileri şöyle:

“Bordighera Altın Palmiye (1956) ve Gümüş Hurma (1962), İppocampo (1970), Vercelli (1975), Sedat Semavi Vakfı Görsel Sanatlar Mükafatı (1984), Cumhurbaşkanlığı Büyük Sanat Mükafatı (1997)”

Sanatçı, çalışmalarını Turhan Selçuk Karikatür Albümü (1954), 140 Karikatür (1959), Turhan 62 (1962), Hiyeroglif (1964), Hal ve Gidiş Sıfır (1969), Kelam Çizginin (1979) isimli albümlerinde topladı.