Agit Seçim Müşahede Heyeti’nin Orta Raporu Yayınlandı: “Önceki Tavsiyeye Karşın, Mevzuat, Demokratik Seçimlerin Yürütülmesi İçin Temel Hak ve…

MELİS YILDIRIM

Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Ofisi’nin (DKİHB) 14 Mayıs seçimleri kapsamında görevlendirdiği Seçim Müşahede Heyeti’nin orta raporu yayınladı. Raporda, “DKİHB’nin daha evvel paylaştığı tavsiyesine karşın, mevzuat, demokratik seçimlerin yürütülmesi için temel hak ve özgürlükleri kısıtlamaya devam etmektedir ve mevzuatın ek kısıtlamalar getirmesine müsaade verilmektedir” denildi.

AGİT Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Bürosu’nun 14 Mayıs 2023 tarihinde yapılacak Cumhurbaşkanlığı ve 28.dönem milletvekili genel seçimi kapsamında görevlendirdiği Seçim Müşahede Heyeti’nin orta raporu bugün yayınlandı. Norveç’ten Büyükelçi Jan Petersen’in başkanlık ettiği heyet, 29 Nisan 2023 tarihinde misyona başlamıştı.

Heyetin çekirdek kümesi çalışmalarını Ankara’dan sürdürürken, 7 Nisan’da memleketler arası uzmanlar ve 28 uzun periyot gözlemci vazifelerine başladı. AGİT ayrıyeten üye devletlerden, seçimden birkaç gün evvel 350 şahıstan oluşan kısa vadeli gözlemci talebinde bulundu.

Seçime 16 gün kala yayınlanan raporda, heyetin müşahedelerine, yeni gelişmelere, demokratik seçimler için tekliflere ve daha evvel yapılan tekliflerin ne ölçüde hayata geçirilip geçirilmediğine ait değerlendirmelere yer verildi. Rapordan öne çıkan başlıklar şöyle:

“ADAYLAR KIŞKIRTICI İLETİLER VERMEKTE VE SERT BİR LİSAN KULLANMAKTADIRLAR”

DKİHB SGH’nin görüştüğü tüm muhatapları, seçimlerin seçmenlere siyasi alternatifler ortasından gerçek bir seçim yapma imkanı sağladığı konusunda hemfikirlerdir. Siyasi partiler, ülke genelinde faal olarak kampanya yürütmektedirler ve zelzele sonrası düzgünleşme, ulusal savunma ve iktisadın durumu üzere kampanya iletilerini duyurmak için toplumsal ağları kullanmaktadırlar. Siyasi yelpazenin dört bir tarafından seçime katılan adaylar, çevrimiçi de dahil olmak üzere, karşılıklı olarak kışkırtıcı bildiriler vermekte ve sert bir lisan kullanmaktadırlar. DKİHB SGH’nin Türkiye’nin güneydoğusunda görüştüğü birtakım siyasi parti muhatapları, kampanya faaliyetlerine karşı fizikî ve idari pürüzler gösterildiğinin yanı sıra devlet yetkililerinin destekçileri üzerinde baskı uyguladığını da argüman etmişlerdir.

Mevzuat, söz ve medya özgürlüğü getirmekte ve seçime katılan adayların seçim kampanyalarının tarafsız bir halde yayınlanmasını sağlamaktadır. Lakin, DKİHB SGH’nin görüştüğü pek çok muhatap, web sitelerinin sık sık engellendiğine, içerik kaldırma taleplerine ve tabir özgürlüğüne ait yasal kısıtlamaların kullanıldığına dikkat çekmiştir. DKİHB’nin daha evvelki bir tavsiyesine karşın hakaret ceza gerektiren bir cürüm olmaya devam etmektedir ve çoğunlukla terörle ilgili suçlamalarla bağlantılılandırılarak eleştirel gazetecilere karşı sıklıkla kullanılmaktadır. DKİHB SGH’nin görüştüğü pek çok muhatap, son yıllarda yüklü olarak muhalefetle temaslı medya kuruluşlarına yönelik orantısız ve seçici yaptırımların uygulandığını sav ederek, Radyo ve Televizyon Üst Konseyi’nin (RTÜK) bağımsızlığı ve tarafsızlığıyla ilgili telaşlarını lisana getirmişlerdir.

“HÜKÜMET 2018’DE BAYANIN GÜÇLENDİRİLMESİNE AİT STRATEJİ EVRAKI VE AKSİYON PLANINI KABUL ETMİŞTİR. TÜRKİYE, 20 MART 2021’DE İSTANBUL SÖZLEŞMESİ’NDEN ÇEKİLMİŞTİR”

Türkiye, demokratik iştiraki artırmak için gerekli yasal değişiklikleri yapmak üzere Mart 2021’de bir Ulusal İnsan Hakları Aksiyon Planı uygulamaya koymuştur. Bununla birlikte, birçok milletlerarası kuruluş başta toplanma ve örgütlenme özgürlüklerine getirilen sınırlamalar ile tabir ve medya özgürlüğü ve internet kullanım özgürlüğü de dahil olmak üzere uygar ve siyasi haklara hürmet gösterilmesi konusundaki kaygılarını lisana getirmeye devam etmiştir. Anayasa ile garanti altına alınmasına karşın, memleketler arası aktörler ve DKİHB SGH’nin görüştüğü çeşitli muhatapları, yargının bağımsızlığına ait kaygılarını lisana getirmeye devam etmektedir. Birtakım DKİHB SGH muhatapları muhalefet partilerine ve destekçilerine, bilhassa de Halkların Demokratik Partisi’ne (HDP), yönelik sistematik maksat alma olarak algıladıkları durumla ilgili kaygılarını lisana getirmişlerdir.  HDP hakkında Mart 2021’de başlatılan kapatma davası hala devam etmektedir.

Anayasa bayan erkek eşitliğini garanti altına almaktadır. Lakin, bayanlar siyasette ve liderlik konumlarında hala gereğince temsil edilmemektedirler. Mevcut mecliste 577 vekilin 100’ü (yüzde 17) bayanlardan oluşmaktadır. 17 bakandan yalnızca biri bayandır. Belediye liderlerinin yalnızca yüzde 3’ü, muhtarların yüzde 2’si ve mahallî meclis üyelerinin ise yüzde 11’i bayandır. 2018’de hükümet, toplumsal hayatın her alanında toplumsal cinsiyet eşitliğini desteklemek için Bayanın Güçlendirilmesine ait Strateji Evrakı ve Hareket Planını kabul etmiştir. Türkiye, 20 Mart 2021’de Bayana Yönelik Şiddet ve Aile İçi Şiddetin Önlenmesi ve Bunlarla Gayrete Ait Avrupa Kurulu Sözleşmesi’nden (İstanbul Sözleşmesi) çekilmiştir.

“MEVZUAT, DEMOKRATİK SEÇİMLERİN YÜRÜTÜLMESİ İÇİN TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİ KISITLAMAYA DEVAM ETMEKTEDİR”

DKİHB’nin daha evvel paylaştığı tavsiyesine karşın, mevzuat, demokratik seçimlerin yürütülmesi için temel hak ve özgürlükleri kısıtlamaya devam etmektedir ve mevzuatın ek kısıtlamalar getirmesine müsaade verilmektedir.

Mart 2022’de AK Parti ve MHP’nin teklifi üzerine TBMM’de 7393 sayılı Kanun kabul edilmiş olup kelam konusu Kanun, seçimlerin yasal çerçevesinde kimi değerli değişiklikler getirmiştir. … Yapılan bu değişiklikler DKİHB’nin daha evvel paylaştığı Meclis’e girme barajının düşürülmesi ve görme engelli seçmenlerin iştirakini kolaylaştırmaya ait tavsiyelerini dikkate almıştır. Lakin, seçim etrafları ortasındaki koltuk dağılımı, seçmen ve aday hakları, kampanya finansmanı düzenlemesi, partizan olmayan müşahede ve seçim uyuşmazlıklarının tahlili ile ilgili DKİHB’nin tavsiyeleri de dahil olmak üzere, Ofisin verdiği ve uzun vakittir bekleyen tavsiyelerinin birçok dikkate alınmamıştır.

Seçimlerin yürütülmesi ve sürecin düzenlenmesi konusunda yegane kontrol sorumluluğu YSK’ye aittir. YSK her biri birinci sınıf (kıdemli) yargıçlar ortasından altı-yıllık mühlet ile atanan yedi asil ve dört yedek üyeden oluşan daimi bir heyettir. Tüm YSK üyeleri erkek üyelerdir. … Yedi üyeden oluşan İlçe Seçim Heyetlerine bir hakim başkanlık etmekte ve Şura iki devlet memuru ve dört siyasi parti temsilcisinden oluşmaktadır. 2022’de yapılan yasal değişiklikler ile Vilayet ve İlçe Seçim Kurulları’nının üyelerinin yargıdan seçilme formülü değiştirilmiştir. DKİHB Seçim Müşahede Heyetinin birtakım görüşmelerinde yeni atama yordamının yargı üyelerinin siyasi tesir altında kalma mümkünlüğünü artırabileceği konusunda kaygılar lisana getirilmiştir.

“YSK ZELZELE BÖLGESİNDE KONTROL YAPMIŞ VE SEÇİMLERİN YÜRÜTÜLMESİNİN ÖNÜNDE BÜYÜK BİR MAHZUR OLMADIĞI SONUCUNA VARMIŞTIR”

Şu ana kadar seçim yönetimi uyulması gereken yasal mühletlerin birçoklarına sadık kalmış olup yalnız seçmen listelerinin katılaştırılması ve oy kullanma yerlerinin belirlenmesi mevzularında belirlenen mühletlere uyulmamıştır. Mart ve Nisan aylarında YSK zelzeleden etkilenen vilayetlerde altyapının aldığı hasarı tespit etmek için kontrol yapmış ve seçimlerin yürütülmesinin önünde büyük bir mani olmadığı sonucuna varmıştır. Lakin seçim yönetimlerine ilişkin tesislerin 15 ilçede yerinin değiştirilmesi gerekmiş ve pek çok oy kullanma yeri için alternatif lokasyonlar belirlenmeye çalışılmıştır. Yasal yükümlülüğüne karşın YSK aldığı tüm kararları kamuoyu ile paylaşmamıştır.

DKİHB’nin yaptığı görüşmelerde pek çok kere zelzele sebebiyle yer değişikliği yapan seçmenlerin büyük bir kısmının adres değişikliğini yapmamış olma ihtimali konusunda tasalar paylaşılmış, birtakım görüşmelerde kayıt mühleti daha uzun olsaydı daha fazla sayıda yer değişikliği yapmış seçmenin adreslerini güncelleyebilecek olabileceği söz edilmiştir. Kimi siyasi partiler ve sivil toplum kuruluşları DKİHB SGH’yi zelzeleden etkilenen seçmenlere seçim gününde ikamet adreslerine dönebilmeleri için ulaşım imkanı sağlama planları konusunda bilgilendirmiştir. Dahası, Yükseköğretim Heyeti’nin 30 Mart tarihli ülke genelinde yüz yüze eğitime geri dönme kararı ve etkilenen öğrencilerin bu durumda okudukları vilayetlere ikametlerini taşımak için yalnız üç gününün kalması konusunda tasalar de lisana getirilmiştir.

“ADAY LİSTELERİNDE 372 (YÜZDE 20) BAYAN ADAY BULUNMAKTADIR”

31 Mart olarak tayin edilen son tarih prestiji ile YSK dört adet cumhurbaşkanını adayı kayıt altına almıştır. Kayıt altına alınan adaylardan hiçbiri bayan değildir. Milletvekili genel seçimleri için 24 siyasi partiden gelen 1.849 aday ile 151 bağımsız aday YSK tarafından kayıt altına alınmıştır. Adaylık için kayıt niteliklerine haiz olmadıkları gerekçesiyle YSK yedi cumhurbaşkanlığı aday adayı ile sekiz bağımsız milletvekili adayının kayıt müracaatlarını reddetmiş; dokuz cumhurbaşkanlığı adayının ise gerekli dayanak imza sayısına ulaşamaması münasebeti ile reddetmiştir. 13.037 milletvekili adayının içinden yüzde 25 kadarı bayandır. Aday listelerinde 372 (yüzde 20) bayan aday bulunmaktadır.

“GÖREVDEKİ CUMHURBAŞKANI DEĞERLİ PROJELERİN AÇILIŞINDA KAMPANYA ÖGELERİNİ İÇEREN ÇEŞİTLİ KONUŞMALAR YAPMIŞ VE CHP’Lİ ANKARA BELEDİYE LİDERİ DA KAMPANYA İÇİN AÇILIŞLARI KULLANMIŞTIR”

Tüm büyük siyasi partiler, zelzelede hayatını kaybedenlere hürmet göstermek hedefiyle daha sakin bir kampanya yürütme niyetlerini söz etmişlerdir. Fakat, karar süren kutuplaşmayı yansıtan kampanyanın tonu, çevrimiçi olanlar da dahil olmak üzere, ekseriyetle çatışmacı olmuştur. Siyasi yelpazeden çeşitli adaylar karşılıklı olarak kışkırtıcı ve sert bir lisan kullanmışlar, vazifedeki Cumhurbaşkanı öbür adaylara ve muhalefet partilerine tekraren terör destekçisi olarak atıfta bulunmuş ve kimi muhalif siyasetçiler mevcut hükümeti ‘faşist’ olarak yaftalamışlardır. Mevzuat devlet ve lokal idarenin kaynaklarını kampanya gayesiyle kullanmasını yasaklarken, misyondaki Cumhurbaşkanı değerli kamu ve altyapı projelerinin açılışında kampanya ögelerini içeren çeşitli konuşmalar yapmış ve CHP’li Ankara Belediye Lideri da kampanya için kamu altyapı açılışlarını kullanmıştır.

YSP ve TİP adayları dışında, DKİHB SGH gözlemcileri tarafından izlenen mitinglerin birçoklarında bayan adaylar bariz bir halde yer almamaktadır. Kimi iktidar partisi ve üst seviye hükümet yetkilileri, ayrımcı bir lisan kullanarak muhalefet ittifakına atıfta bulunmakta ve ittifakı LGBT topluluğu ile ilişkilendirmektedirler. CHP, YSP, DEVA ve GÜZEL Parti üzere kimi siyasi partiler, bayan eşitliğini savunma, bayana yönelik şiddetle gayret ve İstanbul Sözleşmesi’nden çekilmeye gönderme yapan iletilerle bayanları amaç almaktadır.

“KAMPANYA FİNANSMANINA AİT EVVELKİ TAVSİYELER DİKKATE ALINMAMIŞTIR”

Kampanya finansmanı, Siyasi Partiler Kanunu ve Cumhurbaşkanlığı Seçimi Kanunu ile düzenlenmektedir ve YSK düzenlemeleri ile desteklenmektedir. Kampanya finansmanını düzenleyen yasal çerçeve, son seçimlerden bu yana değişmemiş ve kampanya harcama limitlerinin getirilmesi, kampanya finansmanının şeffaflığının artırılması ve nezaret sisteminin aktifliğinin artırılması da dahil olmak üzere DKİHB ve Yolsuzluğa Karşı Devletler Kümesi’nin (GRECO) daha evvelki tavsiyeleri dikkate alınmamıştır.

“MEDYA ORTAMI KUTUPLAŞMIŞTIR”

Medya ortamı çeşitlilik gösteriyor olsa da kutuplaşmıştır. DKİHB SGH’nin görüştüğü pek çok muhatap, yayın, basılı ve çevrimiçi kuruluşların ezici çoğunluğunun iktidardaki nizamı kayırdığına dair tasalarını lisana getirmiştir. Çevrimiçi medya ve toplumsal ağlar, DKİHB SGH muhatapları tarafından klâsik medyaya kıyasla daha bağımsız olarak algılanmakla birlikte, birçoğu web sitelerini ve tek tek sayfaları engellemeye yönelik uygulama ve ayrıyeten seçim yönetimi de dahil olmak üzere 25’in üzerinde idari ve yargı ünitesi tarafından verilen web sitelerinden ve toplumsal ağlardan içeriğin kaldırılmasına yönelik resmi talepler hakkında telaşlarını lisana getirmiştir.

Ceza Kanunu’nda yer alan hakaret kararları, kamu görevlilerine, Cumhurbaşkanı’na ve devlet sembollerine hakaret için ağır cezalar içermektedir. Son yıllarda, AGİT Medya Özgürlüğü Temsilcisi (RFoM ), bu cins kararların terör suçlamalarıyla irtibatlı olarak mevcut sistemi eleştiren gazetecilere karşı nizamlı olarak uygulandığı tarafındaki tasalarını tekraren lisana getirmiştir. DKİHB SGH’nin görüştüğü pek çok muhatap, Ekim 2022’de basın kanunlarında ve Ceza Kanununda yapılan ve kamu barışını bozmaya elverişli biçimde halkı galeyana getirmeyi amaçlayan gerçeğe ters bilgilerin yayılmasına mahpus cezası getiren değişiklikleri, iktidar partisini eleştiren haberlere karşı caydırıcı bir tesire sahip olmakla eleştirmiştir. Kelam konusu değişiklikler, Venedik Kurulu ve AGİT Medya Özgürlüğü Temsilcisi tarafından da kaygıyla karşılanmıştır.

DKİHB SGH’nin görüştüğü pek çok muhatap, son yıllarda yüklü olarak muhalif medya kuruluşlarını maksat alan orantısız ve seçici yaptırımlar olduğunu argüman ederek, kurumun bağımsızlığı ve tarafsızlığına ait tasalarını lisana getirmiştir. Yetkililere nazaran, RTÜK kararlarını tarafsız bir formda ve kanunlara uygun olarak almaktadır. … 14 Nisan’da CHP, TRT’yi partiye taraflı haber yapmak ve eşit olmayan muamelede bulunmakla suçlayarak savcılığa hata duyurusunda bulunmuştur.

DKİHB’nin uzun müddettir tekrar ettiği tavsiyesine karşın, anayasal olarak korunan haklar ve katılaşmış seçim sonuçlarıyla ilgili olanlar da dahil olmak üzere, Anayasa uyarınca YSK kararlarına karşı yargıya gitme yolu açık değildir. Yasal çerçeve, kampanyayla ilgili şikayetlerin yapılabilmesi için bir sistem oluşturmamaktadır. Uygulamada, bu tıp müracaat dilekçeleri seçim organlarına, Valiliklere, kolluk kuvvetlerine ve mahkemelere sunulabilmektedir.”

Raporun tamamına https://www.osce.org/odihr/elections/turkiye/542502 adresi üzerinden ulaşılabilir.